ص: 2

ص: 4

عکس

ص: 6

عکس

ص: 7

عکس

ص: 8

عکس

ص: 9

عکس

ص: 10

عکس

ص: 11

عکس

ص: 12

عکس

ص: 13

عکس

ص: 14

برای غیبت در احادیث، ذکر شده که معانی و مفاد آنها نیز نیاز به تأمّل و دقّت دارد. احادیث دیگری هم وجود دارند که به صراحت علّت غیبت را بیان نکرده اند امّا برخی نویسندگان و متفکّران از آنها علل غیبت را استنباط نموده اند. کفایت و عدم کفایت این ادلّه هم به بحث و بررسی استدلالی محتاج است.

موضوع دیگری که در مبحث غیبت امام عصر علیه السّلام بسیار مهم و عقیده ساز می باشد، عواملی هستند که عموما تحت عنوان شرایط لازم یا کافی برای رفع غیبت (ظهور) آن حضرت مورد استناد واقع شده اند. این ادلّه، گاهی نقلی هستند و گاهی هم صورت و ظاهر عقلی دارند. در این مورد نظریّاتی وجود دارد که مدّعی وجود ارتباط منطقی بین علّت غیبت و شرایط و اسباب ظهورند. همچنین نظریّه پردازی های متفاوتی درباره پیش شرطهای مختلف برای امر ظهور صورت گرفته که اعتبار و صحّت همه آنها نیاز به بحث و بررسی جدّی دارد. در نوشتار حاضر همه موضوعات فوق مورد تأمّل و دقّت قرار گرفته و سعی شده تا در هر یک، اقوال نادرست از آراء صحیح بازشناسی شوند.

بخش اوّل کتاب اختصاص به معنا و مفهوم غیبت و چگونگی ارتباط با امام غایب دارد (که در 6 فصل تنظیم شده است) . در ضمن این فصول، درباره شوق دیدار امام زمان علیه السّلام و امکان وقوع آن در عصر غیبت کبری مباحث مهمّی مطرح شده و حجّیّت تشرّفاتی که از طرق گوناگون مورد ادّعا قرار گرفته بررسی می شود. درباره بهره وری شیعیان خاصّ آن حضرت از خورشید وجود ایشان نیز در همین بخش سخن گفته ایم.

در بخش دوم به بحث و بررسی درباره ادلّه عقلی و نقلی علّت غیبت امام عصر علیه السّلام پرداخته ایم. در این بخش ابتدا مهم ترین بیانات مطرح-در لباس استدلال عقلی غیبت-را مورد نقد و بررسی قرار داده ایم و در پایان به این نتیجه رسیده ایم که امر غیبت امام زمان علیه السّلام امری نیست که علّت آن با عقل بشر عادی قابل کشف باشد و احادیث اهل بیت علیهم السّلام نیز به صراحت بر همین امر تأکید نموده اند. سپس اهمّ دلایل نقلی-که برای غیبت امام علیه السّلام مطرح شده-را نقل

ص: 16

کرده ایم و معنای هریک را-با توجّه به این که هیچ یک بیان کننده فلسفه و علّت غیبت نیستند-توضیح داده ایم. در ادامه این بخش، نارسایی ادلّه نقلی ادّعایی بر علّت غیبت را روشن ساخته ایم.

بخش سوم و پایانی کتاب درباره نظریّاتی است که هرکدام به نوعی شرایط لازم یا کافی برای ظهور امام زمان علیه السّلام قائل شده و آراء خود را مستند به ادلّه عقلی یا نقلی نموده اند. با بیان نقاط ضعف هریک از این آراء روشن می شود که ظهور حضرت مهدی علیه السّلام هیچ گونه پیش شرط بشری ندارد و علاوه بر این که راز پنهانی آن امام علیه السّلام قابل کشف نیست، رمز پیدایی آن حضرت نیز تنها به دست خداوند متعال قابل گشودن می باشد و بین این رمز و آن راز هیچ گونه ارتباطی-که قابل کشف با عقل عادی بشری باشد-وجود ندارد.

مهم ترین ثمره این بخش، اعتقاد به الهی بودن امر ظهور است (که معنای دقیق و تأثیر عمیق آن در تلاش و جهاد با دشمنان دین به طور مستدل مطرح شده است) .

وجود آراء و نظریّات متفاوت و بعضا متعارض در مجموع این مباحث، باعث گردیده که حجم عمده ای از مطالب کتاب، صرف طرح و نقد نظریّات نویسندگان و اندیشمندان گوناگون شود. در این میان با همه احترام و اعتباری که راقم این سطور برای تک تک صاحب نظران در این مباحث قائل بوده و هست، در مقام بحث و بررسی علمی سعی نموده عظمت و جلالت شخصیّت های بزرگ و عالمان نامدار شیعه را سدّ راه تأمّل خود نبیند و این گونه باب تفقّه در موضوعات مورد بحث را بر خویش نبندد. لذا ضمن تعظیم و تجلیل از مقام علمی و معنوی همه بزرگان عالم تشیّع-که به نحوی آراء ایشان مورد نقد قرار گرفته-خوانندگان محترم را به این واقعیّت مهم توجّه می دهیم که روش پسندیده نقد و بررسی عالمانه و غیرمتعصّبانه-که همواره در میان عالمان گران قدر شیعه وجود داشته و دارد-درسی است که خود این بزرگواران به پیروی از سفارش های امامان معصوم علیهم السّلام به ما آموخته اند. بنابراین ادای حقّ بزرگی که این وارثان علوم

ص: 17

اهل بیت علیهم السّلام بر عهده همگان دارند، اقتضا می کند که سیره و روش صحیح ایشان در این زمینه همچنان ادامه یابد و هیچ گاه تعصّبات و تقلیدهای کورکورانه جای علم و تحقیق را در میان دانش آموختگان مکتب اهل بیت علیهم السّلام نگیرد. به همین دلیل، نویسنده از خوانندگان متعمّق و صاحب نظر در موضوعات کتاب تقاضا دارد که اگر در نقدها و استدلال ها نقاط ضعفی مشاهده می کنند، از اظهار و ابراز آن به صورت علمی و محقّقانه دریغ نورزند. خداوند به همه دوستان امام زمان علیه السّلام توفیق تفقّه در دین و معرفت امامشان را عطا فرماید و این تلاش ناچیز را به شرف قبول و امضای مادر بزرگوار آن حضرت، جناب نرجس خاتون سلام اللّه علیها برساند.

الهی آمین

سوم جمادی الثانی 1426

تیرماه 1384

سیّد محمّد بنی هاشمی

ص: 18

ص: 19

ص: 20

مدّت از قوم آن حضرت دریغ شده بود، دوباره به آنها عطا شد.

غیبت حضرت ادریس علیه السّلام از آن جا آغاز شد که پادشاه جبّار آن زمان، ایشان را تهدید به قتل نمود. همین، انگیزه غیبت آن حضرت به امر الهی بود و در اثر این غیبت طولانی، همه مردم-حتّی شیعیان ایشان-به نهایت سختی و مشقّت گرفتار شدند. هر دو موضوع-هم انگیزه غیبت و هم گرفتاری سخت شیعیان به خاطر طولانی شدن غیبت-در مورد غیبت امام عصر علیه السّلام نیز تکرار شده است.

یکی این که حضرت نوح علیه السّلام فرمود: پس از من غیبتی خواهد بود، امّا حضور خلیفه الهی در زمین را نفی نکرد.

می دانیم که مطابق سنّت دیرین الهی همیشه بر پهنه زمین، خلیفه ای از جانب خداوند وجود دارد، امّا این خلیفه ممکن است آشکار و شناخته شده نباشد بلکه ناشناخته و پنهان باشد.(1) به همین جهت، حضرت نوح علیه السّلام به غیبت حجّت یا حجّت های الهی پس از خود اشاره فرمود، بدون آن که هیچ نام و نشانی از آنها بیان فرماید.

نکته دوم این که حضرت نوح علیه السّلام یکی از فرزندان خود را به نام و نشان معرّفی کرد و از او به عنوان «قائم» یاد نمود و وعده داد که فرج شیعیان به ظهور ایشان خواهد بود.

سوم این که دوران انتظار فرج شیعیان حضرت نوح علیه السّلام به درازا کشید تا آن جا که بیشتر آنها به قساوت قلب گرفتار شدند.

چهارم این که خدای متعال، حضرت هود علیه السّلام را در زمانی ظاهر فرمود که شیعیان از فرج ناامید و در نهایت سختی و گرفتاری بودند.

هر چهار ویژگی در مورد پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم و غیبت فرزند ایشان-حضرت قائم علیه السّلام-تکرار شده است که هرکدام باید در محلّ خود به تفصیل بیان شود.

بود که طی کردن آن در آن روزگار تنها هجده روز طول می کشید. با این حال پدر و برادران ایشان از حضور آن حضرت در نزدیکی خود، بی خبر بودند. همچنین برادران یوسف علیه السّلام حتّی در هنگام روبه رو شدن با آن حضرت، ایشان را نشناختند و تا خود را معرّفی ننمود، ایشان را به جا نیاوردند.امام صادق علیه السّلام در بیان شباهت حضرت صاحب الامر علیه السّلام با جناب یوسف علیه السّلام می فرمایند:

اِنّ فی صاحِبِ هذَا الاَمرِ شَبَهاً مِن یوسُفَ علیه السّلام. . . اِنّ اِخوَةَ یوسفَ علیه السّلام کانوا اَسباطاَ اَولادَ الاَنبیاءِ تاجَرُوا یوسُفَ وَ بایَعُوه وَ خاطَبُوهُ وَ هم اِخوَتُهُ و هو أخُوهم فلَم یَعرِفُوه حَتّی قال: أنا یوسُفُ و هذا أخی فما تُنکِرُ هذه الاُمّةُ المَلعُونَةُ أن یَفعَلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِحُجَّتِهِ فی وَقتِ مِنَ الاَوقاتِ کَما فَعَلَ بِیُوسُفَ. اِنَّ یُوسُفَ علیه السّلام کان الیه مُلکُ مِصرَ و کانَ بَینَهُ وَ بَینَ والِدِهِ مَسیرَةُ ثَمانِیَةَ عَشَرَ یَوماً فلو اَرادَ أن یُعلِمَهُ لَقَدَرَ علی ذلک، لقد سارَ یَعقوبُ علیه السّلام و وُلدُهُ عندَ البِشارَةِ تِسعَةَ ایّامِ مِن بَدوِهم الی مِصرَ فما تُنکِرُ هذه الاُمَّةُ اَن یَفعَلَ اللّهُ جلَّ و عزَّ بِحُجَّتِهِ کما فَعَلَ بِیُوسُفَ اَن یَمشِیَ فی اَسواقِهِم و یَطَأَ بُسُطَهُم حتّی یأذَنَ اللّهُ فی ذلک له کما اَذِنَ لِیُوسُفَ قالوا: أإنّک لَأنتَ یوسُفُ؟ قال: أنا یوسف.(1)

حضرت صاحب الامر علیه السّلام شباهتی با جناب یوسف علیه السّلام دارند. . . همانا برادران یوسف نوادگان و فرزندان پیامبران بودند، با او تجارت و معامله کردند و سخن گفتند در حالی که برادرانش بودند و او هم برادر آنها بود، امّا او را نشناختند تا آن که خودش گفت: «من یوسف هستم و این برادر من است.» پس چرا این امّت دور از رحمت الهی انکار می کنند که خدای عزّ و جل زمانی با حجّت خویش همان کند که با یوسف کرد؟ همانا جناب یوسف پادشاه مصر بود و فاصله میان او و پدرش مسیر هجده روز راه بود، پس اگر (خداوند) می خواست پدر او را از این امر آگاه کند، می توانست (که البتّه چنین نکرد). وقتی بشارت یوسف به حضرت یعقوب و فرزندانش رسید، از محلّ خودشان.

ص: 24

تا مصر را در نه روز (یعنی نصف مدّت معمول) طی کردند. پس به خاطر چه این امّت انکار می کنند که خدای عزّ و جل با حجّت خود همان کند که با یوسف علیه السّلام کرد، به گونه ای که در بازارهای آنها راه رود و روی فرش هایشان پا بگذارد (بدون این که شناخته شود) تا این که خداوند در این امر (معرّفی خودش) به او اجازه دهد، همان گونه که به یوسف علیه السّلام اجازه معرّفی داد؟ آنها گفتند: «آیا واقعا تو خودت یوسف هستی؟» گفت: «من یوسف هستم.» این حدیث شریف را مرحوم شیخ صدوق نیز در کتاب خود با مختصر اختلافی در عبارت نقل کرده است. در نقل ایشان پس از جمله «یَطَأَ بُسُطَهُم» تصریح شده است که: «و هم لا یَعرِفُونَه»(1) یعنی در حالی که او را نمی شناختند.

طبق این حدیث شریف، دو نحوه غیبت برای حضرت یوسف علیه السّلام وجود داشته است: یکی دور بودن ایشان از پدر و سایر اعضای خانواده اش که هرچند فاصله مکانی بین آنها زیاد نبود، امّا حضرت یعقوب علیه السّلام و سایر فرزندانش از این نزدیکی مکانی-براساس علم عادی بشری-مطّلع نبودند. بنابراین، غیبت به معنای پنهان بودن محل اقامت حضرت یوسف علیه السّلام از خانواده اش بود.

صورت دوم غیبت حضرت یوسف علیه السّلام به این شکل بود که ایشان با مردم-از جمله برادرانش-ملاقات داشت و با آنها صحبت کرد، آنها هم با او صحبت کردند، همچنین با یکدیگر خرید و فروش داشتند. امّا تا آن حضرت، خویش را به آنها معرّفی نکرد، هیچ کدام از برادران، ایشان را نشناختند. پس یکی از معانی غیبت این است که فرد غایب دیده می شود امّا شناخته نمی شود.

مقایسه و تشبیهی که در فرمایش امام صادق علیه السّلام بین حضرت یوسف علیه السّلام و امام عصر علیه السّلام شده است، نشان می دهد که هر دو صورت غیبت در مورد حضرت صاحب الامر (عجّل اللّه تعالی فرجه) وجود دارد و این امر، جای هیچ گونه ایراد و انکاری ندارد. امّت نفرین شده ای که امام صادق علیه السّلام اشاره فرموده اند، همان کسانی هستند که خود را مسلمان و پیرو قرآن و سنّت نبوی می شمارند، امّا با وجود چنین غیبتی.

ص: 25

در حضرت یوسف علیه السّلام، نظیر آن را در مورد حضرت مهدی علیه السّلام نمی پذیرند. اینها همان کسانی هستن که هرچند اصل وجود مصلحی از فرزندان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در آخر الزمان قبول دارند امّا تولّد او را از امام حسن عسکری علیه السّلام منکر شده اند، چون غیبت آن حضرت را در این زمان طولانی نمی پذیرند. متأسّفانه اکثریّت مسلمانان با این که به اصل مهدویّت معتقدند، ولی جزء همین گروه منکران غیبت می باشند.

شده نبودند. از آن جا که هیچ گاه زمین از حجّت یا حجّت های الهی خالی نمی ماند، پس در طول این چهارصد سال، این حجّت ها ناشناخته بودند و از همین جهت، تعبیر غیبت در مورد ایشان به کار رفته است.

ترتیب می توان گفت که از جهت غیبت (به خصوص تحقّق دو غیبت) بین حضرت موسی علیه السّلام و امام عصر علیه السّلام شباهت وجود دارد. امام صادق علیه السّلام در بیان این وجه شباهت فرمودند:

فی القائِمِ علیه السّلام سُنَّةٌ مِن مُوسَی بنِ عمرانَ 7... خِفاءُ مَولِدِه و غَیبَتُه عن قَومِه.

در امام قائم علیه السّلام سنّتی از حضرت موسی بن عمران علیه السّلام است: پنهانی ولادتش و نهانی از قومش.

سپس راوی سؤال نمود که غیبت حضرت موسی علیه السّلام چقدر طول کشید؟ حضرت فرمودند: «بیست و هشت سال».(1)

این بیست و هشت سال، به اوّلین غیبت ایشان مربوط می شود که بنی اسرائیل در این فاصله سراغ ایشان را می گرفتند، امّا خبری پیدا نمی کردند و لذا کاملا از او بی اطّلاع بودند.(2) احادیث و اخبار مربوط به حضرت موسی علیه السّلام نشان می دهد که در این مدّت، عموم مردم اگر هم ایشان را می دیدند، نمی شناختند. بنابراین حضرت موسی علیه السّلام علاوه بر داشتن اصل دو غیبت-یکی کمتر و دیگری طولانی تر-از جهت نحوه غیبت نیز دو تجربه داشته است: یکی نبودن در میان مردم و خارج بودن از شهر و دیار آنها و دوم ناشناخته بودن در عین سکونت در همان شهر و احیانا رفت وآمد بین مردم. هر دو صورت غیبت، در مورد امام عصر علیه السّلام نیز امکان پذیر است.

صورت می تواند باشد: یکی غیبت بدن و جسم شریف ایشان از میان مردم و دیار آنان، دوم غیبت عنوان و وصف آن حضرت به طوری که دیده شوند، امّا همچنان ناشناس باقی بمانند. این دو صورت با یکدیگر قابل جمع هستند، یعنی غیبت امام زمان علیه السّلام هم می تواند به صورت اوّل باشد و هم به صورت دوم. ممکن است گاهی به شکل اوّل رخ دهد و گاهی به شکل دوم یا بعضی با نوع اوّل آن روبه رو شوند و برخی دیگر با گونه دوم. در احادیث ائمّه علیهم السّلام به وقوع هر دو حالت تصریح شده است.

در حدیثی که از امام صادق علیه السّلام نقل کردیم، تعبیر ایشان چنین بود: «أن یَمشِیَ فی أسواقِهم و یَطَأَ بُسُطَهم و هم لا یَعرِفُونَه» . از این عبارت فهمیده می شود که امام عصر علیه السّلام با بدن شریف خود، میان مردم رفت وآمد می کنند، امّا افراد، عموما ایشان را نمی شناسند. با این ترتیب، غیبت حضرت، منافاتی با حضور جسمی ایشان ندارد، آن چه مهم است، ناشناخته بودن ایشان می باشد.

در احادیث دیگری که موضوع غیبت امام عصر علیه السّلام مطرح شده، به «عزلت» ایشان اشاره شده است. امام سجّاد علیه السّلام در بیان وجه شباهت آن حضرت به حضرت ابراهیم علیه السّلام فرموده اند:

أمّا مِن ابراهیمَ فَخِفاءُ الوِلادَةِ وَ اعتِزالُ النّاسِ.(1)

امّا سنّتی که از ابراهیم در امام عصر علیه السّلام وجود دارد، پنهان بودن ولادت و کناره گیری از مردم می باشد.

همچنین امام صادق علیه السّلام در مورد غیبت امام زمان علیه السّلام چنین فرمودند:

لابُدَّ لِصاحِبِ هذا الاَمرِ مِن غََیبَةٍ وَ لابُدَّ لَهُ فی غَیبَتِهِ مِن عُزلَةٍ.(2)

تعابیر «عزلت» و «اعتزال» به معنای کناره گیری ایشان از مردم است و اصولا یکی از معانی غربت آن امام عزیز در زمان غیبت، همین دور بودن ایشان از 1.

ص: 29

دوستان و شیعیان خود می باشد.(1)

نتیجه ای که از این دو گونه احادیث استفاده می شود، این است که هر دو حالت مزبور در غیبت امام عصر علیه السّلام وجود دارد: هم دوری و جدایی از مردم و هم ناشناخته بودن با وجود حضور در میان ایشان. همان طور که گفته شد، ممکن است هر یک از این دو گونه براساس زمان ها یا افراد مختلف رخ دهد.

امّا تعبیر دیگری هم در توضیح معنای غیبت امام زمان علیه السّلام از امام صادق علیه السّلام نقل شده است:

لِلقائِمِ غَیبَتانِ یَشهَدُ فی إحدیهُمَا المَواسِم یَرَی النّاسَ وَ لا یَرَونَهُ.(2)

حضرت قائم علیه السّلام دو غیبت دارند(3) که در یکی از آن دو، شاهد مواقف حج هستند، ایشان مردم را می بینند ولی مردم ایشان را نمی بینند.

در این حدیث شریف، کلمه «یَشهَدُ» آمده است. این کلمه به دو معنا به کار می رود: یکی به معنای «حضور یافتن» و دیگر «به چشم دیدن».(4) «یَشهَدُ» به هریک از این دو معنا که باشد، ظهور در حضور جسمانی حضرت در مواقف حج دارد. البتّه این حضور-چنان که در خود حدیث فرموده اند-مربوط به یکی از دو غیبت امام عصر علیه السّلام است، امّا غرض ما از طرح و توضیح آن، این است که تعبیر «یَرَی النّاسَ و َلا یَرَونَهُ» را بیان کنیم و معنای آن را با توجّه به توضیحات گذشته روشن نماییم.

در صورتی که امام علیه السّلام در مراسم حج حضور داشته باشند، می توان گفت که ایشان مردم را با چشم می بینند، امّا عموم مردم از دیدن آن حضرت محروم هستند. این ندیدن مردم به دو صورت محتمل است: یکی این که به اعجاز الهی و علی رغم حضور جسمانی آن حضرت، مردم از دیدن شخص ایشان، ناتوان باشند. ).

ص: 30

دوم این که بدن شریف ایشان را به چشم ببینند، امّا هویّتشان را تشخیص ندهند. در این صورت می توان گفت که مردم ایشان را-به عنوان امام زمان علیه السّلام- نمی بینند. البتّه این احتمال، قدری از ظاهر تعبیر «لایرونه» دور است، امّا به هر حال، لفظ حدیث قابل حمل بر آن می باشد. بنابراین احتمال، معنای حدیث همان چیزی است که در احادیث دیگر تحت عنوان «و هم لا یعرفونه» مطرح شده است. به هرحال، هرچند که حضور امام علیه السّلام را در مواقف حج به یکی از دو غیبت ایشان (غیبت کبری) مربوط دانسته اند، امّا تعبیر «یری الناس و لا یرونه» با توجّه به توضیحی که در معنای آن گفتیم، در هر مکانی که حضرتش حضور پیدا کنند، صدق می کند و بنابراین اگر در غیبت صغری نیز در مراسم حج حضور می یافتند، همین معنا در مورد غیبت ایشان صدق می کرد.

نمی باشند یا پنهان از دیدگان [اند]که (مردم) انتظار (ظهور) شان را می کشند. . . و تو زمینت را از حجّت خود بر آفریدگانت خالی نمی گذاری، حجّتی که یا آشکار است امّا اطاعت نمی گردد و یا ترسان و پنهان می باشد.

ملاحظه می شود که امیر المؤمنین علیه السّلام در قسمت کوتاهی از خطبه خود، دوبار به این سنّت همیشگی خداوند اشاره فرموده اند. آن چه باعث تأسّف می باشد این که در هر دو بار حجّت آشکار الهی به مطاع نبودن توصیف شده است. گویی مردم-عموما-این گونه هستند که وقتی حجّت در میانشان ظاهر و آشکار باشد، فرمان او را نمی برند و همواره این بزرگترین نعمت خداوند را کفران می کنند. ما در ادامه مباحث، بیشتر به توضیح این واقعیت تلخ خواهیم پرداخت، امّا فعلا به این نکته توجّه می دهیم که نافرمانی از امام عصر علیه السّلام به طور اکثری پیش از ظهور ایشان رخ می دهد امّا پس از آن دیگر زمین شاهد کفران این نعمت بزرگ پروردگار، توسط بیشتر مردم نخواهد بود.

آن چه از این سنّت قطعی خداوند استفاده می شود، این است که پنهان بودن حجّت پروردگار از اهل زمین، امری است که همواره وجود داشته و خواهد داشت و نباید تصوّر شود که این حادثه فقط در امّت اسلام و آن هم در آینده فقط نسبت به امام دوازدهم علیه السّلام صورت می گیرد.

وقتی به خواسته ام که زیارت حضرت علیّ بن موسی الرضا علیهما السّلام بود، رسیدم به نیشابور برگشتم و در آن جا اقامت گزیدم. پس دیدم بیشتر شیعیانی که نزد من رفت وآمد داشتند در امر غیبت (امام زمان علیه السّلام) به سرگردانی افتاده اند و درباره امام قائم علیه السّلام شبهه دارند و از راه تسلیم (نسبت به امر الهی) منحرف شده و به رأی و قیاس روی آورده اند. پس با استمداد از احادیث وارد شده از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ائمّه اطهار علیهم السّلام کوشیدم تا آنها را به راه حق هدایت کنم و به مسیر صحیح برگردانم.

تا این که بزرگی از اهل فضیلت و علم و شرف قم از بخارا بر ما وارد شد که من به جهت آن که وی دیندار و صاحب رأی و دارای روش صحیح بود، از مدّتها قبل آرزوی دیدارش را داشتم و مشتاق دیدنش بودم. ایشان جناب شیخ نجم الدین ابو سعید محمّد بن حسن بن محمّد بن احمد بن علیّ بن صلت قمی بود. . . .

پس چون خدای متعال مرا موفّق به دیدار این شیخ. . . فرمود، خداوند را شکر نمودم. به خاطر این که دیدار او را برای من میسّر ساخت و به برادری با او گرامی ام داشت و دوستی و صفایش را به من ارزانی فرمود. تا این که یک روز در حالی که برایم سخن می گفت از یکی از بزرگان فلاسفه و اهل منطق که او را در بخارا ملاقات کرده بود، کلامی درباره حضرت قائم علیه السّلام نقل کرد که او را در مورد کار آن حضرت به خاطر طولانی شدن غیبت و منقطع شدن اخبارش به حیرت و شک انداخته بود. پس من مباحثی را در اثبات وجود آن حضرت برایش مطرح کردم و احادیثی در مورد غیبت ایشان از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ائمّه اطهار علیهم السّلام برای او نقل نمودم. او نسبت به این احادیث آرامش پیدا کرد و شک و تردید و شبهه از قلبش زائل شد و اخبار صحیحی را که شنید با سمع و طاعت و قبول و تسلیم، پذیرفت و از من درخواست کرد که درباره این موضوع کتابی تألیف نمایم.

من درخواست ایشان را پذیرفتم و به او قول دادم که هرگاه خداوند وسایل برگشتم به محلّ استقرار و وطنم را در ری فراهم کند، آن چه او خواسته را گردآوری خواهم کرد.

در همین اثنا یک شب که در فکر خانواده و فرزندان و برادران و امکانات به

ص: 33

جا مانده در ری بودم، خواب بر من غلبه نمود. پس در خواب دیدم که گویی در مکّه مشغول طواف به دور بیت اللّه الحرام هستم و در شوط هفتم کنار حجر الاسود در حال استلام و بوسیدن آن می باشم و این عبارت را می گویم: «أمانتی اَدَّیتُها و میثاقی تَعاهَدتُه لِتَشهَدَ لی بالمُوافاةِ»(1) در همین حال مولایمان حضرت صاحب الزمان صلوات اللّه علیه را دیدم که بر در خانه کعبه ایستاده اند. من با دلی گرفتار و فکری پریشان نزدیک ایشان رفتم. آن حضرت با نگاهی تیزهوشانه به صورتم، از درون من آگاه شدند. به ایشان سلام کردم پس جواب سلامم را دادند. سپس به من فرمودند: «چرا کتابی در مورد غیبت نمی نویسی تا گرفتاریت رفع شود؟» به ایشان عرض کردم: ای پسر رسول خدا من در موضوع غیبت چیزهایی نوشته ام. فرمودند: «لیس علی ذلک السبَیلَ، آمُرُک اَن تُصَنِّفَ الآنَ کتاباً فی الغَیبةِ و اذکُر فیه غَیباتِ الانبیاء علیهم السّلام» یعنی: نه به آن صورت، به تو امر می کنم که همین الآن کتابی درباره غیبت تألیف کنی و غیبت های انبیا علیهم السّلام را در آن ذکر نمایی. سپس حضرت گذشتند و رفتند. من از خواب بیدار شدم و تا اذان صبح به دعا و گریه و درد دل گفتن و شکوه نمودن مشغول بودم. صبح با استعانت از خدای متعال و توکّل بر او و با طلب مغفرت به خاطر کوتاهی کردن، تألیف این کتاب را آغاز نمودم تا امر ولیّ خدا و حجّت او را گردن نهاده باشم. . . .(2)

چند نکته در این داستان قابل توجّه است:

اوّل این که مسأله غیبت امام زمان علیه السّلام ممکن است شیعیان آن حضرت را به شک و حیرت مبتلا سازد. در زمان مرحوم شیخ صدوق که هنوز سالهای اوّلیه غیبت کبری بوده است، بزرگی که به تصریح خود شیخ صدوق از خاندان علم و فضیلت و شرف بوده، در اثر تشکیک های اهل فلسفه و منطق، به سرگردانی و تردید افتاده است. با توجّه به این که اقامت صدوق در نیشابور در اواخر عمر ایشان بوده است، .

ص: 34

حداکثر 40 الی 50 سال از غیبت کبری بیشتر نگذشته بوده که از این مدّت به طولانی شدن غیبت تعبیر کرده اند. اگر پس از گذشت کمتر از نیم قرن از زمان پنهانی حضرت، شیخی از خاندان علم و فضیلت در مورد ایشان به شک و حیرت مبتلا شود، پس مؤمنانی که حدود 12 قرن پس از شروع غیبت، زندگی می کنند، از این جهت در معرض خطرات بسیار بیشتری هستند و باید چنان درک عمیقی از امر غیبت امام زمانشان داشته باشند که انواع و اقسام شبهات درباره طولانی شدن زمان غیبت، ایمان آنها را تهدید نکند. این امر لزوم تفقّه در موضوع غیبت امام عصر علیه السّلام را برای شیعیان ایشان بیش از پیش روشن می نماید.

نکته دوم جمله ای است که به نقل مرحوم شیخ صدوق، امام عصر علیه السّلام به ایشان فرموده اند که عین عبارت آن چنین است:

لِمَ لا تُصَنِّفُ کتاباً فی الغَیبةِ حتّی تُکفی ما قد هَمَّک؟

مطلب جالب توجّه در این عبارت این است که به صورت ضمنی فرموده اند: اگر می خواهی رفع گرفتاریت بشود، راهش این است که کتابی در موضوع غیبت تألیف نمایی. شاید بتوان از این هشدار حضرت به یک قاعده کلّی تنبّه پیدا کرد و آن این که انجام دادن خدمتی به حضرات معصومین علیهم السّلام به ویژه حضرت بقیّة اللّه الاعظم علیه السّلام می تواند مشکل گشای انسان در انواع گرفتاری هایش باشد. این خدمت می تواند اشکال مختلف داشته باشد: خرج کردن مال در جهت نشر نام و یاد و علوم ایشان، صرف عمر در این مسیر، تلاش علمی در خصوص معرّفی ایشان و هر کار دیگری که به نوعی احیاء امر ائمّه علیهم السّلام محسوب شود. این توصیه ای است که برخی از ارادتمندان خاصّ حضرت به دوستان و نزدیکان خود داشته و دارند که تلاش در مسیر خدمتگزاری خالصانه به بارگاه مقدّس امام زمان علیه السّلام سبب رفع گرفتاری های شخصی انسان هم می شود.

نکته سوم در این ماجرا امر امام عصر علیه السّلام است به این که جناب شیخ صدوق در بحث از غیبت، به ذکر غیبت های انبیا علیهم السّلام بپردازد. احتمالا یکی از حکمت های این فرمایش، این است که شیعیان از طریق آشنایی با غیبت های انبیا علیهم السّلام بدانند که

ص: 35

امر پنهانی حضرت مهدی علیه السّلام یک سنّت دیرینه الهی می باشد، پس استبعادی در این موضوع نکنند. همچنین به خصوصیات آن غیبت ها توجّه کنند تا با درک شباهت های موجود بین آنها و غیبت امام علیه السّلام، پذیرفتن این امتحان الهی برایشان ساده تر باشد.

مهم تر این که اگر به آن چه انگیزه رفع غیبت از انبیا الهی بوده، واقف شوند، به وظیفه ای که در این زمان نسبت به امام زمانشان دارند، آشناتر می گردند و متوجّه می شوند که باید چگونه عمل کنند تا خداوند زودتر به غیبت امامشان خاتمه دهد، همان طور که به غیبت های انبیا علیهم السّلام پایان داد. ما در بخش های آینده کتاب، سعی می کنیم تا این مسأله را مورد توجّه و دقّت بیشتر قرار دهیم و از این طریق به تکالیف خود در زمان غیبت آشناتر گردیم. ان شاء اللّه.

محمّدُ بن علیٍّ ثمّ علیُّ بنُ محمّدٍ ثمّ الحسنُ بنُ علیٍّ ثمّ سَمِیّی و کَنِیّی حُجَّةُ اللّهِ فی أرضِهِ و بَقِیَّتُهُ فی عِبادِه ابنُ الحَسَنِ بنِ علیٍّ ذاک الّذی یَفتَحُ اللّهُ-تِعالی ذِکرُه-علی یَدَیهِ مَشارِقَ الارضِ و مَغارِبَها، ذاک الّذی یَغیبُ عن شیعَتِهِ و اَولِیائهِ غَیبَةً لا یَثبُتُ فیها علی الَقوِل بِامامته الاّ مَن امتَحَنَ اللّهُ قَلبَهُ لِلایمان.(1)

ای جابر آنها جانشینان من و پیشوایان مسلمانان بعد از من هستند، نخستین ایشان علیّ بن ابی طالب علیه السّلام است، سپس حسن علیه السّلام و حسین علیه السّلام سپس علیّ بن الحسین علیهما السّلام سپس محمّد بن علی علیهما السّلام که در تورات به عنوان «باقر» (شکافنده علوم) معروف است-و تو ای جابر او را درک خواهی نمود، پس هرگاه او را ملاقات نمودی، از جانب من به او سلام برسان-سپس صادق جعفر بن محمّد علیهما السّلام سپس موسی بن جعفر علیهما السّلام سپس علیّ بن موسی علیهما السّلام سپس محمّد بن علی علیهما السّلام سپس علیّ بن محمّد علیهما السّلام سپس حسن بن علی علیهما السّلام سپس هم نام و هم کنیه من حجّت خداوند در زمینش و باقی نگه داشته شده خدا در میان بندگانش فرزند حسن بن علی علیهما السّلام است. او همان کسی است که خدای متعال شرق و غرب زمین را به دستانش فتح می کند، او همان کسی است که از شیعیان و دوستانش غایب می گردد، غیبتی که در آن جز کسانی که خداوند دلهایشان را به ایمان آزموده است، بر امامت ایشان ثابت قدم نمی مانند.

می بینیم رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سلم همزمان با معرّفی تک تک ائمّه علیهم السّلام (از جمله وجود مقدّس امام دوازدهم علیه السّلام) صریحا به غیبت ایشان از دیدگان دوستان و شیعیان خود اشاره فرموده اند و بر دشواری آزمون امامت امام غایب در این زمان نیز تأکید ورزیده اند. این موضع روشن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم به خوبی نشان می دهد که امر غیبت حضرت بقیّة اللّه ارواحنا فداه از همان ابتدای اسلام، روشن و قطعی بوده و چیزی نیست که بعدها حادث شده باشد، آن گاه شیعیان برایش توجیهی تراشیده باشند، آن چنان که بعضی از مخالفان تشیّع چنین ابراز کرده اند. 3.

ص: 37

مرحوم شیخ صدوق در کتاب گران قدر «کمال الدین و تمام النعمة» از یک یک معصومان علیهم السلام احادیثی را که نصّ بر معرّفی وجود مقدّس امام عصر علیه السلام هستند، نقل کرده که در بسیاری از آن احادیث به غیبت ایشان نیز اشاره شده است. در برخی از این روایات، دو نوع غیبت امام علیه السلام نیز مطرح شده و در بعضی حتّی سال شروع غیبت هم تعیین گردیده است.

ما در این جا به ذکر چند نمونه از این احادیث گران قدر اکتفا می کنیم.

از رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده که در ضمن حدیثی چنین فرمودند:

جَعَلَ مِن صُلبِ الحُسَینِ علیه السلام اَئِمَّةً یَقُولُونَ بِأمری و یَحفَظُونَ وَصِیَّتی التاسِعُ مِنهُم قائِمُ اَهلِ بَیتی و مَهدِیُّ اُمَّتی اَشبَهُ النّاسِ بی فی شَمائِلِهِ و اَقوالِهِ و اَفعالِهِ یَظهَرُ بَعدَ غَیبَةٍ طَویلَةٍ و حَیرَةٍ مُضِلَّةٍ.(1)

خداوند از نسل حسین علیه السلام پیشوایانی قرار داده است که امر مرا به پا می دارند و وصیّت مرا حفظ می کنند. نهمین آنها قیام کننده از اهل بیت من و مهدیّ این امّت است که در شمایل و سخنان و افعالش شبیه ترین مردم به من می باشد. او پس از غیبتی طولانی و حیرتی گمراه کننده ظهور خواهد کرد.

در این حدیث شریف به طولانی شدن غیبت امام عصر علیه السلام- که با سرگردانی مردم در آن زمان همراه است - اشاره شد و اکنون شاهد صدق فرمایش پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم هستیم.

فَکَّرتَ فی مَولودٍ یَکُونُ مِن ظَهری الحادی عَشَرَ مِن وُلدی هو المَهدِیُّ یَملَأُها عَدلاً کَما مُلِئَت جَوراً و ظُلماً تَکُونُ له حَیرَةٌ و غَیبَةٌ یَضِلُّ فیها اَقوامٌ و یَهتَدی فیها آخَرونَ.

درباره مولودی فکر می کردم که از سلاله من و یازدهمین فرزند من است. او مهدی علیه السّلام است که زمین را پر از عدل می کند همان طور که از ظلم و جور پر شده باشد. برای او حیرت و غیبتی است که در آن زمان کسانی گمراه و دیگرانی هدایت می شوند.

اصبغ می گوید: پرسیدم یا امیر المؤمنین: آیا چنین چیزی (غیبت و حیرت) واقع خواهد شد؟ حضرت فرمودند:

نَعَم کما أنّهُ مَخلُوقٌ.(1)

آری، همان گونه که او آفریده شده است (غیبت هم خواهد داشت) .

ملاحظه می شود که در این حدیث شریف نیز ضمن معرّفی دقیق مهدیّ آل محمّد علیهم السّلام به دوران غیبت ایشان که ضمنا دوران حیرت آن عزیز هم هست، اشاره شده است. ظاهرا این سرگردانی مربوط به خود امام زمان علیه السّلام می باشد و با حیرتی که در حدیث گذشته از قول پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سلم نقل کردیم متفاوت است.(2)

حدیث دیگر از جناب عبد العظیم حسنی از امام جواد علیه السّلام به نقل از پدران بزرگوارشان از امیر المؤمنین علیه السّلام است که فرمودند:

لِلقائِمِ منّا غَیبَةٌ اَمَدُها طویلٌ کأنّی بِالشیعةِ یَجُولُونَ جَوَلانَ النَعَمِ فی غَیبَتِهِ یَطلُبُونَ المَرعی فلا یَجِدُونَهُ ألا فَمَن ثَبَتَ مِنهُم عَلی دینِهِ و لم یَقسُ قَلبُهُ لِطُولِ اَمَدِ غَیَبةِ اِمامِهِ فَهو مَعی فی دَرَجَتی یَومَ القیامَةِ.(3).

ص: 39

قائم ما (اهل بیت علیهم السّلام) غیبتی دارد که مدّتش طولانی است. گویی شیعه را در دوران غیبت ایشان می بینم که همچون چهارپایان به این طرف و آن طرف می روند (سرگردان هستند) ، دنبال چراگاه می گردند امّا آن را نمی یابند. بدانید که هر شیعه ای در آن دوران بر دین خود ثابت قدم بماند و قلبش به خاطر طولانی شدن زمان غیبت امامش سخت نشود، پس او در روز قیامت با من در درجه من خواهد بود.

در این حدیث هم به طولانی شدن غیبت امام دوازدهم علیه السّلام اشاره شده است که در اثر آن، عموم شیعیان دچار سردرگمی و حیرت می شوند. تشبیه حضرت، نشانگر این حقیقت است که بسیاری از معتقدان به حضرت مهدی علیه السّلام در دوران غیبت به وظایف خود، آگاهی کاملی ندارند، لذا به حیرت و سرگردانی مبتلا می گردند و در همین دوران آنان که در اثر طولانی شدن زمان غیبت، ذرّه ای در اعتقاداتشان سست نمی شوند، با امیر مؤمنان علیه السّلام در بهشت هم درجه خواهند بود.

تاریخی هم اشاره شده که مادر آن حضرت در کسوت کنیزی در خانه پدرشان حضور پیدا کرده اند، امّا البتّه «سیّدة الاماء» بوده اند یعنی سرور و بزرگ بانوی کنیزان امام حسن عسکری علیه السّلام. همچنین به طولانی شدن غیبت ایشان همزمان با طولانی شدن عمر شریفشان اشاره نموده اند که در عین حال، به قدرت باهره الهی با ظاهر جوانی زیر چهل سال، ظاهر خواهند شد.

همان طور که قبلا بیان شد، بیشتر احادیثی که از پدران گرامی حضرت مهدی علیه السّلام درباره ایشان نقل شده، به مسأله غیبت آن حضرت اشاره دارند. ما در این جا برای رعایت اختصار، مطلبی از امام سوم تا امام دهم نقل نمی کنیم و یک نمونه از فرمایش های پدر بزرگوار آن حضرت، یعنی امام عسکری علیه السّلام ذکر می نماییم.

یا احمدَ بن اسحاقَ مَثَلُهُ فی هذهِ الاُمّةِ مَثَلُ الخِضرِ علیه السّلام وَ مَثَلُهُ مَثَلُ ذی القَرنَینِ. . . .

ای احمد بن اسحاق مثل او در این امّت مثل خضر و ذی القرنین است.

فردای آن روز مجدّدا خدمت حضرت رسیدم و پرسیدم: آن سنّتی که از حضرت خضر و ذو القرنین در ایشان جاری است، چه می باشد؟ فرمودند:

طُولُ الغَیبَةِ.

طولانی شدن غیبت.

پرسیدم: ای پسر رسول خدا، آیا به راستی غیبت ایشان طولانی می شود؟ فرمودند:

إی وَ رَبّی حتّی یَرجِعَ عَن هذَا الأمرِ اَکثَرُ القائِلینَ بِهِ وَ لا یَبقی الاّ مَن. . . اَیَّدَهُ بِرُوحٍ مِنهُ.(1)

قسم به پروردگارم چنین است، آن قدر طول می کشد که بیشتر معتقدان به او از اعتقادشان برمی گردند و تنها کسانی که خداوند آنها را با روحی(2) از جانب خود تأیید فرموده، باقی می مانند.

ملاحظه می شود که پدر بزرگوار امام عصر علیه السّلام، هم به طولانی شدن زمان غیبت و هم به سختی دینداری در آن زمان از بدو کودکی فرزندشان اشاره فرموده اند.

الخامِسُ مِن وُلدِ السّابِعِ مِن وُلدی.(1)

. . . ایشان دو غیبت دارند که یکی از آن دو طولانی تر از دیگری است. . . هشیار و مراقب باشید در آن هنگامی که پنجمین فرزند از هفتمین فرزند من گم (غایب) شود.

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم امام زمان علیه السّلام را به عنوان پنجمین فرزند از هفتمین فرزند خود معرّفی فرموده اند، همچنین دو نوع غیبت ایشان را-که یکی از دیگری طولانی تر است-ذکر فرموده اند. آن گاه نسبت به دوران غیبت فرزند خود هشدار داده اند. تعبیر جالب در این حدیث این است که غیبت امام علیه السّلام را با کلمه «فقد» بیان فرموده اند. این تعبیر نشان می دهد که غیبت حضرت صرفا به این است که انسانها ایشان را گم می کنند. گم کردن در جایی صدق می کند که انسان می داند چیزی هست، امّا نمی داند کجاست. غیبت امام عصر علیه السّلام هم بیش از این نیست که مردم، محلّ و مکان آن حضرت را نمی دانند، با این که یقین به حضور ایشان دارند.

سال دویست و شصت، سال شروع غیبت امام عصر علیه السّلام است که هم زمان با شهادت پدر بزرگوار ایشان آغاز گردید.(1) در واقع آغاز امامت امام زمان علیه السّلام با آغاز دوران غیبت آن بزرگوار یکی است. بنابراین مجموع دوره امامت آن حضرت تاکنون، همراه با غیبت ایشان بوده است. پیشگویی حضرت جواد الائمّه علیه السّلام در مورد شروع غیبت امام عصر علیه السّلام حدّاقل چهل سال قبل از آن مطرح شده است، چون سال شهادت امام نهم علیه السّلام سال 220 هجری قمری بوده است.(2).

ص: 44

نشده است، بلکه طبق احادیث متعدّد منقول از پیشوایان معصوم، تا قبل از ظهور، هیچ زمانی برای آن معیّن نخواهد شد، چون اصولا زمان ظهور (که پایان غیبت مرحله دوم است) امری بدایی به شمار می آید. بدایی بودن به معنای قابل تغییر بودن آن است. ما در اینجا فقط یک نمونه از این احادیث را نقل می کنیم و بحث کامل تر را به محل خود موکول می نماییم.(1) این حدیث، ادامه آن روایتی است که از امیر المؤمنین علیه السّلام در فصل گذشته نقل نمودیم. در انتهای آن گفتگو اصبغ بن نباته می پرسد: پس از آن (غیبت) چه می شود؟ حضرت می فرمایند:

ثمّ یَفعَلُ اللّهُ ما یشاءُ فانّ له بَداءاتٍ و اِراداتٍ و غایاتٍ و نِهایاتٍ.(2)

سپس خداوند هرچه بخواهد انجام می دهد، چون برای او بداءها و اراده ها و اهداف و پایان هایی است.

هیچ توضیحی درباره آن چه پس از غیبت واقع می شود، نداده اند و صرفا به بیان این که خداوند هرکاری بخواهد انجام می دهد، اکتفا فرموده اند. آن گاه در بیان علّت این بیان خود، اشاره فرموده اند به این که خداوند دارای اراده های مختلف و بداءهای گوناگون است. همچنین اهداف و اغراض مختلفی در کارهای خود (از جمله مدّت زمان غیبت) دارد و پایان امور هم متناسب با اراده های مختلف تفاوت می کند، چنان که مطابق بعضی احادیث، زمان هایی برای فرج ائمّه علیهم السّلام و شیعیانشان معیّن شده بوده و در مورد آنها بداء صورت گرفته است. پس هیچ وقتی برای ظهور حضرت که پایان غیبت مرحله دوم ایشان است، معیّن نشده و نباید بشود. خود ائمّه علیهم السّلام نیز وقتی تعیین نکرده و نمی کنند. امام صادق علیه السّلام در پاسخ به سؤال ابو بصیر درباره امام قائم علیه السّلام فرمودند:

کَذَبَ الوَقّاتُونَ إنّا اَهلُ بَیتٍ لانُوَقِّتُ.(3)

تعیین کنندگان وقت (برای ظهور قائم علیه السّلام) دروغ می گویند. ما خانواده ای هستیم که (برای آن) وقتی تعیین نمی کنیم. 3.

ص: 46

دو مرحله غیبت امام عصر علیه السّلام از جهت مدّت زمان مختلف هستند. مرحله اوّل کوتاه تر و مرحله دوم بلندتر می باشد. امام صادق علیه السّلام در کلام خویش به همین تفاوت اشاره فرموده اند:

لِلقائِمِ غَیبَتانِ إحداهُما قَصیرَةٌ وَ الاُخری طَویلَةٌ.(1)

قائم علیه السّلام دو غیبت دارد یکی از آن دو کوتاه و دیگری دراز (مدّت) است.

شاید از همین جهت، غیبت اوّل را «صغری» و دومی را «کبری» می نامند (یعنی کوچکی و بزرگی غیبت به اعتبار مدّت زمان آن می باشد) . البتّه تعابیر صغری و کبری در روایتی از معصوم علیه السّلام نقل نشده است ولی مراد از آنها همین معناست.

وجود «سفیر» و «باب» برای امام غایب، مهم ترین ویژگی و امتیاز غیبت صغری در مقایسه با غیبت کبری به شمار می آید. کسی که از جانب خود امام علیه السّلام چنین شأنی دارد، حجّت بالغه حضرت برای مردم محسوب می شود. او هرچند که از خطا و اشتباه مصون نیست، امّا به خاطر شأن نیابت و سفارت خود، اگر نظری را در امور دینی ابراز نماید، آن قول حجّت شرعی برای مردم خواهد بود. توقیعاتی که در زمان غیبت صغری از ناحیه مقدّسه امام عصر علیه السّلام صادر شده نیز نوعا به دست همین نوّاب خاص بوده است و به طور کلّی اگر سخنی یا نوشته ای را یکی از این سفرا به امام علیه السّلام نسبت داده باشند، صحّت انتساب آن به امام، به هیچ وجه خدشه پذیر و انکارشدنی نیست.

بنابراین باید گفت که وقتی خود حضرت ولیّ عصر عجّل اللّه تعالی فرجه کسانی را واسطه و باب خود در میان مردم قرار داده اند، در حقیقت، مهر تأیید بر شخصیّت دینی آنها زده و صحّت قول و عمل ایشان را در امور دینی امضاء فرموده اند. مثلا اگر یکی از ایشان به خواندن دعایی در زمان غیبت توصیه کند، می توانیم این سفارش را از ناحیه خود امام عصر علیه السّلام بدانیم. به عنوان نمونه جناب شیخ ابو عمر و عثمان بن سعید عمروی، به خواندن دعایی در زمان غیبت امر فرموده و عبارات آن را برای یکی از معاصران خود املا کرده اند. ما می توانیم متن این دعا را تأیید شده از طرف امام زمان علیه السّلام بدانیم و باید چنین کنیم. این دعا همان دعایی است که عالم بزرگوار شیعه جناب سیّد بن طاووس نقل کرده و درباره آن فرموده اند: اگر نسبت به خواندن همه تعقیباتی که برای نماز عصر روز جمعه نقل کرده، اهمال صورت گیرد، در خواندن این دعا نباید کوتاهی شود. ایشان این امر را فضل اختصاصی خداوند بر خود، تلقّی کرده اند.(1) پس با وجود این که نایب اوّل، این دعا را به عنوان نقل از امام عصر علیه السّلام املا نکرده اند، امّا شأن سفارت و نیابت ایشان اقتضا می کند که در این گونه امور-که مستقیما جزء دین است-مورد تأیید حضرت باشند. به تعبیر دیگر می توان گفت که اگر یکی از نوّاب خاص، چیزی را به امام علیه السّلام .

ص: 48

نسبت دهند یا حتّی به صراحت و به طور مستقیم نسبت ندهند، امّا توصیه و سفارشی در امور دینی به فردی خاص یا برای عموم داشته باشند، در همه این صورت ها، قول ایشان حجّت شرعی است و می توانیم عمل به توصیه ایشان را مرضیّ نظر امام علیه السّلام بدانیم.

با این وصف، روشن می شود که وجود چنین نایبانی در دوره غیبت صغری بسیار راهگشا بوده و تا حدّی خلأ پنهانی امام علیه السّلام در میان دوستانش را جبران می کرده است. اگر مردم، سؤال یا حاجتی از امام خود داشتند، به اینان مراجعه می کردند و این بزرگواران هم از جانب حضرت، پاسخ لازم را می آوردند. اگر یکی از این نوّاب، پیغامی از جانب امام علیه السّلام برای کسی می آوردند، این پیغام برای او دقیقا حکم فرمایش مستقیم امام علیه السّلام را داشته است. بنابراین با وجود غیبت شخص امام علیه السّلام از مردم، راه چنین ارتباطهای غیرمستقیم با ایشان باز بوده است. این سفرا ابوابی بودند که مردم می توانستند با مراجعه به آنها از امام زمان خود کسب تکلیف کنند و به این وسیله از سرگردانی و حیرت خارج شوند. پس غیبت صغری، هرچند برای مردم واقعا غیبت بوده است، امّا این طور نبوده که وجود مقدّس امام علیه السّلام به کلّی از دسترسی ایشان خارج بوده باشند. همین ویژگی را می توان مهم ترین تفاوت دو نوع غیبت امام علیه السّلام دانست. در احادیث امامان پیشین بعضا اشاراتی به این ویژگی یافت می شود. نمونه ای از آن، روایت عبد اللّه بن سنان از امام صادق علیه السّلام است:

کیفَ أنتُم اِذا صِرتُم فی حالٍ لا تَرونَ فیها امامَ هُدیً و لا عَلَماً یُری فلا یَنجُو مِن تلک الحَیرَةِ الاّ مَن دَعا بِدُعاءِ الغَریقِ.(1)

چگونه خواهید بود در زمانی که نه پیشوای هدایت را ببینید و نه نشانه آشکاری را؟ در چنین زمانی فقط کسانی که دعای غریق را بخوانند، از آن حیرت و سرگردانی نجات پیدا می کنند.(2)).

ص: 49

ملاحظه می شود که در حدیث شریف، نبودن دو نقطه امید را باعث حیرت و سرگردانی دانسته اند. یکی «امام هدی» که مقصود امام معصوم علیه السّلام می باشد و دوم «علما یری» یعنی نشانه و پرچمی که دیده شود. این علم غیر از امام علیه السّلام است، امّا می تواند بابی به سوی آن حضرت باشد. مرحوم شیخ محمّد بن ابراهیم نعمانی پس از نقل این حدیث شریف فرموده اند: «در این حدیث دلیل و شاهدی است بر امر سفیرانی که بین امام علیه السّلام و شیعه بوده اند. چون مقصود از «علم» همان سفیری است که در زمان غیبت میان امام علیه السّلام و شیعیانش وجود داشته است. امّا وقتی امتحان الهی در مورد غیبت امام علیه السّلام به اوج خود رسید، این اعلام کنار رفتند و دیگر دیده نشدند تا وقتی صاحب الحق علیه السّلام ظهور فرماید و این حیرتی که ائمّه علیهم السّلام فرموده اند، در اثر غیبت خود امام علیه السّلام و نبودن این نشانه ها (اعلام) به وجود می آید.»(1)

تعبیر «علم» به خوبی نشانگر نقش مهم و اساسی نوّاب خاصّ حضرت علیه السّلام در رفع حیرت از شیعیان در زمان غیبت صغری است. با توضیحات گذشته معنای علم بودن ایشان روشن شد.

خوب است توجّه شود که شیخ نعمانی در سالهای اوّلیه شروع غیبت کبری می زیسته است و در همین کتاب «الغیبة» به مناسبت، اشاره به سنّ وجود مبارک امام عصر علیه السّلام کرده و می گوید: «له الآن نَیِّفٌ و ثَمانُونَ سَنَةً»(2) یعنی اکنون ایشان هشتاد و چند سال سن دارند. با توجّه به این که امام زمان علیه السّلام در سنّ هفتاد و چند سالگی، غیبت طولانی خود را آغاز کرده اند، باید گفت که در زمان تألیف کتاب الغیبة نعمانی حدودا ده سال از زمان این غیبت گذشته بوده است. پس می توان گفت که مرحوم نعمانی دوران غیبت صغری را نیز حتما درک کرده و تفاوت میان این دو غیبت را حس کرده است. در جای دیگری از کتاب خود می فرماید: .

ص: 50

«این احادیث که بیانگر وجود دو غیبت برای قائم علیه السّلام می باشد، بحمد اللّه نزد ما صحیح است و خداوند صداقت ائمّه علیهم السّلام را در این فرمایش های خود آشکار کرد. غیبت اوّل همان غیبتی بود که سفیرانی بین امام علیه السّلام و مردم وجود داشتند که از جانب خود آن حضرت به این مقام نصب شده و در میان مردم آشکار و شناخته شده بودند. مشکلات علمی و احکام پیچیده توسّط ایشان حلّ و فصل می شد و پاسخ سؤالهای دشوار به دست ایشان به صاحبان آنها می رسید. این دوران همان غیبت کوتاه تر بود که مدّت زمان آن سپری شد.

در غیبت دوم، چنین سفیران و واسطه هایی در کار نیستند. . . که زمان آن اکنون فرا رسیده است-خداوند ما را در این روزگار بر قول حق ثابت قدم بدارد و از کسانی قرار دهد که از غربال فتنه رد نمی شوند-. . . و ما در این غیبت دوم به سر می بریم.»(1)

وفات نایب چهارم آن حضرت، خطاب به او صادر شده، چنین آمده است:

فقد وَقَعَتِ الغَیبةُ التّامَّة.(1)

در این توقیع-که بیانگر شروع غیبت طولانی حضرت می باشد-از غیبت دوم به عنوان غیبت کامل نام برده شده است. شاید بتوان گفت که کامل بودن این غیبت، در مقایسه با غیبت ناقص قبلی است. وجود ابواب و سفیرانی که امکان ارتباط با امام علیه السّلام را در زمان غیبت صغری فراهم ساخته بودند، غیبت ایشان را نسبت به دوره بعدی «ناقص» نمود. بنابراین، شدّت و عمق غیبت حضرت-به معنایی که بیان شد-در این دوره دوم بیش از قبلی است.

نکته مهم تر در شناخت این سفیران و نوّاب گران قدر امام زمان علیه السّلام آن است که ایشان در دوران غیبت کبری هم به صورتی محدود، همان شأن و مقام والای خود را دارا هستند. نمونه بارز آن عریضه ای است که در زمان غیبت کبری خطاب به امام عصر علیه السّلام نوشته می شود. پس از نوشتن عریضه، دستور این است که انسان بالای رودخانه یا برکه ای برود و بر یکی از این نوّاب خاص اعتماد کند و او را به اسم صدا بزند و بگوید:

ای فلانی پسر فلانی، سلام بر تو، شهادت می دهم که وفات تو در راه خداوند بوده و تو زنده ای و نزد خداوند روزی داده می شوی و من تو را در زمانی که نزد خدای عزّ و جل زنده هستی، مخاطب قرار می دهم و این نوشته و حاجت من به سوی مولایمان علیه السّلام است، پس آن را به ایشان تسلیم کن که تو مورد اعتماد و امین هستی.

سپس باید نوشته را در رودخانه یا چاه یا برکه بیندازد.(1)

از این جا می توان فهمید که وساطت این بزرگواران در زمان غیبت کبری نیز همچنان باقی است، تا آن جا که ما ایشان را نزد خداوند، زنده و قادر می دانیم و برای رساندن عریضه خود به امام علیه السّلام واسطه قرار می دهیم. علاّمه بزرگوار مرحوم میرزا حسین طبرسی نوری پس از نقل خبر فوق چنین فرموده اند:

«از این خبر شریف چنین مستفاد می شود که آن چهار شخص معظّم، چنان که در غیبت صغری میان رعایا و آن جناب در عرض حوایج و رقاع و گرفتن جواب و ابلاغ توقیعات واسطه بودند، در غیبت کبری نیز در رکاب همایون آن جناب هستند و به این منصب بزرگ مفتخر و سرافرازند.»(2)

با این وجود، روشن است که وساطت این بزرگواران میان مردم و امام علیه السّلام در این زمان، بسیار محدود و جزیی است، به طوری که قابل مقایسه با آن چه برای شیعه در زمان غیبت صغری امکان پذیر بود، نمی باشد. اگر دسترسی به امام عصر علیه السّلام از طریق این ابواب در زمان غیبت کبری نیز به شکلی که در غیبت ی.

ص: 53

صغری بود، امکان می داشت، شاید بسیاری از دوستداران امام علیه السّلام با کسب تکلیف از ایشان و عرض عقاید و اعمال خود، خدمت امامشان از بسیاری از انحرافات و سرگردانی های این دوران، دور می ماندند و مجبور نمی شدند که برای شناخت بسیاری از حقایق دین و وظایف الهی خود به افرادی که گاهی صلاحیتشان به طور کامل قابل احراز نیست، مراجعه کنند. به این ترتیب، جویندگان حقیقت و وظیفه، با آراء ضدّ و نقیضی مواجه نمی شدند که به جای روشن کردن راه، سرگردان تر و آشفته ترشان کند. و چه بسا سرخوردگی از دین و دینداری و غلتیدن در دامان انحرافات برایشان پیش نمی آمد. اکثر این گرفتاری ها که به تعبیر رسای امام صادق علیه السّلام در کلمه «حیرت» خلاصه می شود، از این جهت است که شیعیان، واسطه و بابی به سوی امام خود سراغ ندارند.

رنج بالاتر این است که بسیاری از افراد مؤمن امّا بی اطّلاع و ناآشنا با حقایق دین، بدون دلیل و صرفا از روی احساس، برای کسانی مقامی نظیر آن چه نوّاب خاص داشته اند، قائل شده و آنها را مرتبط با امام خود می پندارند. سپس از ایشان کسب تکلیف می کنند و چنین می پندارند که امامشان از آنها چنین خواسته است. این در حالی است که هیچ یک از فقهای عظام و مراجع تقلید شیعه در طول تاریخ پرافتخار فقه و فقاهت، مدّعی چنان مقامی نشده اند و همواره مدّعیان دروغین را مردود و محکوم دانسته اند. امّا در عین حال همیشه بوده اند کسانی که به دروغ و از روی نیرنگ و فریب (و گاهی هم از روی جهل و نادانی ولی با حسن نیّت!) مدّعی ارتباط با امام غایب شده و پیغام و نوشته از جانب ایشان به دست مردم داده اند.

در حدیثی که از امام صادق علیه السّلام در خصوص غیبت کبری نقل کردیم و در آن، نفی رؤیت امام علیه السّلام و حضور علم شده بود، وقتی از ایشان سؤال می شود که در آن زمان (که زمان حیرت و سرگردانی است) چه باید کرد، می فرمایند:

اِذا کانَ ذلک-و لَن تُدرِکَهُ-فَتَمَسَّکُوا بِما فی أیدیکم حتّی یَتَّضِحَ لکم الاَمرُ.(1)

اگر آن زمان فرا رسید-که تو آن را درک نمی کنی-پس به آن چه در اختیارتان هست تمسّک کنید تا امر برایتان روشن شود.

منظور از «ما فی ایدیکم» اصول و فروع دین است مطابق آن چه قبل از غیبت امام عصر علیه السّلام به دست ما رسیده و مراد از کلمه «الأمر» ظاهرا امر امامت می باشد. دستور این است که به آن چه قبل از زمان غیبت به شما رسیده، تمسّک کنید و همان را ملاک دین خود قرار دهید تا با ظهور حضرت ولیّ عصر علیه السّلام، امر آخرین امام برایتان واضح و روشن گردد. به تعبیر دیگر، تا قبل از ظهور، در قلمرو استفاده از وجود امام، آن وضوح و روشنی پیش از زمان غیبت، وجود ندارد، پس به همان احکام و دستورات قبلی تمسّک کنید تا همه چیز با ظهور حضرت برایتان روشن شود.

این سفارش در احادیث دیگری هم که از حضرات معصومین علیهم السّلام در خصوص زمان غیبت وارد شده، به چشم می خورد. وقتی «حارث بن مغیره» از حضرت صادق علیه السّلام می پرسد که ما شنیده ایم صاحب این امر (امر امامت) مدّت زمانی غایب می شود، در آن زمان باید چه کنیم؟ ایشان می فرمایند:

تَمَسَّکُوا بِالأمرِ الاََوَّلِ الَّذی أنتُم علیه حتّی یُبَیَّنَ لکم.(2)

به همان امر اوّلی که اعتقاد دارید، تمسّک کنید تا (تکلیف) برایتان روشن شود.

سؤال این راویان بزرگوار از وظیفه دوران غیبت امام علیه السّلام بوده است و امام صادق علیه السّلام نیز همان را پاسخ داده اند و فرموده اند که چون صاحب امر امامت در آن زمان، ظاهر و آشکار نیستند، شما نباید برای شناخت تکلیف و وظیفه خود، منتظر 5.

ص: 55

استفاده حضوری از آن امام غایب شوید، بلکه به آن چه از قبل به شما رسیده است، عمل کنید و آن را از دست ندهید تا امر امامت امامتان با ظهور ایشان، واضح و آشکار گردد. پس تا قبل از ظهور، وظیفه دینی انسان، عمل به همان اعتقادات و احکام پیشین است و نباید به دنبال یافتن حکمی جدید از ناحیه امام عصر علیه السّلام بود. البتّه اگر کسی به صورت شخصی از ناحیه مقدّسه آن حضرت به وظیفه ای خاص در حقّ خودش واقف شد، آن وظیفه فقط برای شخص او لازم العمل می شود؛ امّا تحقّق چنین فرضی در زمان غیبت برای انسان آسان نیست و هرکسی نمی تواند صحّت آن را تشخیص دهد. ما در ادامه بحث درباره این فرض، بیشتر سخن خواهیم گفت.

در حدیث مشابهی از امام صادق علیه السّلام نقل شده که خطاب به شخص دیگری به نام «منصور صیقل» فرمودند:

اِذا اَصبَحتَ و اَمسَیتَ یَوماً لا تَری فیه اِماماً مِن آلِ محمّدٍ فأحبِب مَن کُنتَ تُحِبُّ و اَبغِض مَن کُنتَ تُبغِضُ و والِ مَن کُنتَ تُوالی و انتَظِرِ الفَرَجَ صَباحاً و مَساءً.(1)

اگر روزی فرا رسید که امامی از اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در صبح و شام ندیدی، (در آن وقت) هر کس را از قبل دوست داشتی، دوست بدار و هر کس را که دشمن داشتی، دشمن بدار و دنباله رو همان کسانی باش که تا پیش از این [در پی شان]می رفتی و صبح و شام منتظر فرج باش.

مقصود امام علیه السّلام کاملا روشن است و آن این که: در زمان غیبت امام علیه السّلام اعتقاد و حکم جدیدی در دین پیدا نمی شود و نباید بشود، بلکه مواریث و دستورات اهل بیت عصمت-که تا پیش از غیبت مطرح شده-را باید حفظ کرد و منتظر ظهور امام علیه السّلام بود تا با ظهور ایشان، تکالیف جدید روشن شود. هیچ کس نباید به خودش اجازه دهد که در زمان غیبت امام علیه السّلام سخنان جدید بگوید و امور بی سابقه در دین وارد کند و به فرض، اگر کسی چنین اشتباهی کند، دیگران نباید از او تبعیّت نمایند. 3.

ص: 56

به این صورت باب ادّعای هرگونه سفارت و بابیّت برای امام غایب علیه السّلام در زمان غیبت کبری کاملا مسدود است و قبل از ظهور امام عصر علیه السّلام هیچ امر جدیدی-که ریشه و سابقه ای در سنّت های امامان گذشته نداشته-در دین رخ نمی نماید.

توصیه ای که امام صادق علیه السّلام در دو حدیث اخیر، نسبت به انتظار فرج فرموده اند، بیانگر این حقیقت است که روشنی امر و واضح شدن آن تنها با ظهور و فرج حاصل می گردد و پیش از آن چیزی وجود ندارد که بتوان به جای امور گذشته مبنای دینداری قرارش داد. همین نکته با صراحت در فرمایش امام ششم علیه السّلام خطاب به ابان بن تغلب آمده است. او نیز از تکلیف زمان غیبت امام علیه السّلام پرسید و حضرت فرمودند:

کُونُوا عَلی ما أنتم علیه حتّی یُطلِعَ اللّهُ لَکُم نَجمَکُم.(1)

بر همان دین و اعتقاد خود باقی باشید تا آن که خداوند ستاره شما را برایتان آشکار نماید.

مراد از «نجم» در حدیث شریف، وجود مقدّس امام غایب علیه السّلام است. این تعبیر در قرآن کریم برای امامان علیهم السّلام به کار رفته است. امام باقر علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه: «وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ»(2) فرمودند:

نَحنُ النَّجم.(3)

یعنی همان طور که ستارگان آسمان راههای زمین را به بندگان خدا نشان می دهند، ائمّه علیهم السّلام نیز راههای هدایت را به مردم می نمایانند.

طلوع نجم، اشاره به ظهور امام غایب علیه السّلام است و طبق فرموده حضرت صادق علیه السّلام تا قبل از ظهور ایشان باید بر همان دین مأثور از سوی پیشوایان گذشته، ثابت قدم ماند و تغییر و تبدیل و نوآوری در آن جایز نیست.

احادیثی که بر این موضوع، دلالت می کنند، خطاب به افراد مختلف بیان شدهب.

ص: 57

است و همین که ائمّه علیهم السّلام التزام به چنین وظیفه ای را به همه آنها سفارش کرده اند، به خوبی نشانگر تکلیف عمومی مؤمنان در این زمان نیز می باشد. مرحوم نعمانی در کتاب الغیبة پس از ذکر تعدادی از این احادیث، به مطلب بسیار مهمّی اشاره کرده اند. ایشان فرموده اند:

این احادیث مشتمل بر دستور ائمّه علیهم السّلام به شیعیان است که بر اعتقادات و دین سابق خویش ثابت قدم بمانند و منتظر تحقّق وعده ظهور باشند. اینها در ندیدن حجّت و امام زمان خود معذورند و جستجو (فحص) و پرده برداری از صاحب غیبت برایشان ممنوع است. . . امّا جاهلان در طلب یافتن شخص حضرت و جایگاه ایشان هستند. . . و منکر غیبت ایشان می شوند...(1)

مقصود ایشان این است که افراد نادان، به جای تسلیم شدن به غیبت امام زمان علیه السّلام و عمل کردن به سفارش پیشوایان-مبنی بر تمسّک به امر سابق و انتظار ظهور-به دنبال یافتن جایگاه حضرت راه می افتند و به دیگران هم چنین وانمود می کنند که ایشان را می توان یافت و این گونه به نوعی منکر غیبت امام علیه السّلام می گردند. اگر این همه احادیث، به ضمیمه آیات قرآنی، دلالت بر غیبت امام زمان علیه السّلام می کنند، پس باید به این حقیقت، تسلیم شد و با توجیهات مختلف، آن را انکار نکرد. ما در ادامه مباحث به برخی از این نوع توجیهات اشاره خواهیم نمود و اشکالات آن را نیز بیان خواهیم کرد.

یُقالُ: هَلَکَ، فی أیِّ وادٍ سَلَکَ؟(1)

صاحب این امر (امامت) دو غیبت دارد: در یکی از آن دو از غیبت به اهل خود برمی گردد (برای اهل خود آشکار می شود) و در دیگری (به آن جا می رسد که) گفته می شود: هلاک شد، در کدام وادی وارد شد؟

در این جا دو غیبت مطرح شده که فرموده اند: در یکی از آنها امام عصر علیه السّلام به سوی اهل خود باز می گردند. «رجوع از غیبت» -که در روایت شریف آمده-به معنای بیرون آمدن از پس پرده پنهانی است و این امر در مورد اهل ایشان تحقّق می یابد. منظور از «اهل» طبق بیان مرحوم علاّمه مجلسی، یا خانواده پدر بزرگوار آن حضرت است و یا نوّاب خاص و سفیران ایشان.(2)

البتّه این دو احتمال، قابل جمع با یکدیگر هستند. بنابراین در یکی از دو غیبت، امام علیه السّلام از اهل خود غایب نیستند. این ویژگی در دوران اوّلین غیبت حضرت (یعنی غیبت کوتاه تر) اتّفاق افتاد و به همین جهت، غیبت ایشان در آن دوره، نسبت به دوره بعد، ناقص و کمتر بود. از ظاهر فرمایش حضرت در حدیث فوق برمی آید که در عصر نخستین غیبت، امام علیه السّلام برای اهل خود، پنهان نبوده اند. نیز با توجّه به این که آن حضرت-در عصر غیبت صغری-وکیلانی غیر از نوّاب خاص دارا بودند، می توان احتمال داد که کلمه اهل در این جا شامل آن وکلا هم بشود. در این صورت می توان گفت که در دوران غیبت اوّل، کسانی که از مکان امام عصر علیه السّلام آگاهی داشته اند، بیش از نوّاب و سفرای خاصّ آن حضرت بوده اند. در حدیث دیگری اسحاق بن عمّار از امام صادق علیه السّلام درباره دو غیبت حضرت صاحب الامر چنین نقل کرده است:

لِلقائِمِ غَیبَتانِ: إحداهُما قَصیرَةٌ وَ الاُخری طَویلَةٌ. الغَیبَةُ الاُولی لا یَعلَمُ بِمَکانِهِ فیها الاّ خاصَّةُ شیعَتِهِ وَ الاُخری لا یَعلَمُ بِمکانِهِ فیها الاّ خاصَّةُ مَوالیه.(3)9.

ص: 59

قائم علیه السّلام دو غیبت دارند: یکی از آن دو کوتاه و دیگری طولانی است. در غیبت اوّل کسی جز شیعیان خاصّ ایشان از مکان آن حضرت مطّلع نیست. و در دیگری تنها کارگزاران ایشان از مکان حضرت آگاهی دارند.

در این جا تصریح فرموده اند که در غیبت صغری، شیعیان خاصّ حضرت جای ایشان را می دانند و هیچ دلیلی وجود ندارد که فقط سفرای امام علیه السّلام شیعه خاصّ آن حضرت باشند، بلکه این تعبیر می تواند فراتر از آنها را نیز دربر بگیرد. حال اگر این شیعیان خاص از مکان حضرت آگاه بوده اند، می توان گفت که امام علیه السّلام برای آنها غایب نبوده اند که همین تعبیر برای کارگزاران حضرت در زمان غیبت کبری نیز ذکر شده است. کلمه «موالی» جمع «مولی» و به معنای کسی است که متصدّی انجام کاری می شود.(1)

طبق فرمایش امام صادق علیه السّلام می توان گفت امام علیه السّلام در زمان غیبت کبری کارگزارانی دارند که به اذن آن حضرت از محلّ ایشان مطّلعند. شاید اینها همان سی نفری باشند که در روایات دیگر از ایشان یاد شده است. امام صادق علیه السّلام فرمودند:

لابُدَّ لِصاحِبِ هذا الأمرِ مِن غَیبَةٍ وَ لا بُدَّ لَهُ فی غَیبَتِهِ مِن عُزلَةٍ وَ نِعمَ المَنزِلُ طیبَةٌ وَ ما بِثَلاثینَ مَن وَحشَةٍ.(2)

قطعا صاحب این امر غیبتی خواهد داشت و قطعا در غیبت خویش، عزلت خواهد کرد و مدینه چه خوب منزلی است و به خاطر سی نفر وحشتی نیست.

مرحوم علاّمه میرزا حسین نوری در معنای این حدیث چنین فرموده اند:

«یعنی آن حضرت با استیناس (انس گرفتن) سی نفر از اولیا و شیعیان خود در عزلت از خلق وحشتی ندارد. . . و ظاهر این است که این سی نفر-که امام علیه السّلام در ایّام غیبت با ایشان انس می گیرد-باید در قرون و اعصار متبادل شوند (جای آنها با یکدیگر عوض شود) زیرا که مقرّر نشده برای ایشان از عمر، آن چه مقرّر شده 6.

ص: 60

برای سیّد ایشان. پس در هر عصر باید یافت شود سی نفر از خواصّی که به فیض حضور فایز شوند.»(1)

کارگزاران حضرت چه سی نفر باشند و چه بیش از اینها، به هرحال، آگاهی تعداد معدودی از مکان امام علیه السّلام منافاتی با غیبت ایشان ندارد، چرا که اینان از این که امامشان را پنهان بیابند، استثنا شده اند.

خروج سفیانی و وقوع صیحه آسمانی از نشانه های ظهور امام زمان علیه السّلام است که تقریبا هم زمان با خود ظهور یا بسیار نزدیک به آن اتّفاق می افتد. بنابراین فاصله زیادی بین آن علائم و خود ظهور وجود ندارد. مقصود این است که قبل از ظهور حضرت هیچ کس نباید ادّعای ارتباط با آن وجود مقدّس را داشته باشد.

منظور از ارتباط این است که خود را به نحوی وکیل حضرت یا سفیر ایشان معرّفی کند یا حتّی مدّعی شود که به میل و اراده خود می تواند خدمت امام علیه السّلام مشرّف گردد یا از ایشان سؤال کند و جواب بیاورد و امثال این گونه ادّعاها. چنین شخصی افترازننده می باشد چون وقتی خود حضرت، باب هیچ یک از این انواع ارتباط را باز نکرده اند، هرکس هم ادّعای یکی از آنها را داشته باشد، به امام خود تهمت زده و به ایشان دروغ بسته است. آن چه مهم است این که نباید چنین بابی (به عنوان نیابت یا سفارت و امثال آن) در زمان غیبت کبری باز شود و این ادّعا از هیچ کس پذیرفته نیست.

با این توضیح روشن می شود که مقصود از «مشاهده» در عبارت «فمن ادّعی المشاهدة» صرف تشرّف خدمت آن بزرگوار نمی باشد و این توقیع شریف، نفی صحّت تشرّفات افراد صالح را خدمت امام زمان علیه السّلام نمی کند، زیرا:

اوّلا کلمه «مُفتَرٍ» به معنای افترازننده است و این معنا به صرف ادّعای تشرّف خدمت امام علیه السّلام صادق نیست. افترا در جایی مطرح می شود که نسبت کاری را به دروغ به کسی بدهند. در این جا اگر کسی ادّعای وکالت یا نیابت کند، به دروغ، مدّعی وکیل نمودن یا نیابت دادن به امام علیه السّلام شده است و لذا مفتری (افترازننده) خواهد بود.

ثانیا هیچ کدام از اخیار و صالحین که در زمان غیبت کبری ادّعای تشرّف خدمت امام علیه السّلام کرده اند، نگفته اند که با اراده و خواست خودشان باب مشاهده ایشان را گشوده اند. ظاهرا مراد از مدّعی دروغین مشاهده کسی است که بگوید، من با خواست خودم می توانم خدمت حضرت مشرّف شوم. این ادّعا چیزی شبیه ادّعای وکالت یا نیابت است و علاوه بر این، هر ادّعایی که به نحوی ارتباط اختیاری شخص را با امام علیه السّلام در زمان غیبت کبری اثبات کند، مردود می باشد.

ص: 62

بنابراین کسانی را که چنین ادّعاهایی ندارند و از طرفی اشخاصی راستگو و امین هستند، (بلکه بسیاری از ایشان خود، اهل علم و فقاهت و تخصّص در مورد احادیث مهدویت می باشند) نمی توان مدّعی مشاهده دانست. به هرحال، علما و بزرگان در وجه جمع میان این توقیع شریف با ادّله قطعی تشرّفات در زمان غیبت کبری، وجوه متعدّدی را بیان کرده اند که ما قصد مطرح کردن همه آنها را در این فصل از کتاب نداریم.(1)

همراه او هستند. یک حاجی تاجر نیز که از تجّار مهم و از آشنایان من بود، در عقب آن جنازه بود و به شدّت گریه می کرد و اشک می ریخت. من بسیار متعجّب شدم از این که اگر این میّت از بستگان بسیار نزدیک این تاجر است، پس چرا این گونه مختصر و ساده تشییع جنازه می کنند و اگر نسبتی با ایشان ندارد، پس چرا برای او این طور بی تابی و گریه می کند. در همین اثنا حاج آقای تاجر نزد من آمد و گفت: آقا به تشییع جنازه اولیا حق نمی آیید؟!

من با شنیدن این کلام از رفتن به مسجد و اقامه جماعت، منصرف شدم و به دنبال جنازه رفتم تا به سرچشمه پا قلعه در اصفهان که سابقا غسّالخانه مهم شهر بود، رسیدیم. در آن جا از دوری راه که پیاده آمده بودم، احساس خستگی کردم و خود را ملامت نمودم که چرا به خاطر سخن این تاجر، ترک نماز اوّل وقت و جماعت را کردم و در همین فکر با حال افسرده نشسته بودم که ایشان نزد من آمد و گفت: شما از من نپرسیدید که این جنازه از کیست.گفتم: بگو. گفت: شما می دانید که من امسال به حج مشرّف شدم، در مسیر سفر چون نزدیک کربلا رسیدیم، همه پولها و اسباب و وسایل سفر را دزد برد. در کربلا هم هیچ آشنایی -که از او پول قرض کنم-نداشتم. به همین جهت، بی اندازه، ناراحت و غمناک شدم، چون با آن وضعیت، امکان ادای حج را نداشتم. در همین غصّه و فکر بودم که شب، روانه مسجد کوفه شدم. در بین راه که تنها بودم و از غم و غصّه سر به زیر حرکت می کردم، سواری را دیدم با کمال هیبت و با اوصافی که وجود مبارک حضرت صاحب الامر صلوات اللّه علیه توصیف شده اند. روبروی من ایستادند و فرمودند: چرا این طور افسرده حالی؟ عرض کردم: مسافر هستم و خستگی راه سفر دارم. فرمودند: اگر سببی غیر از این دارد، بگو. به خاطر اصرار ایشان شرح حال خود را به عرض رساندم. در این حال صدا زدند: هالو.

ناگهان شخصی با لباس نمدی که کشیکچی ها به تن می کردند، حاضر شد. ما در اصفهان نزدیک حجره خودمان در بازار یک کشیکچی داشتیم که اسمش هالو بود.

ص: 64

خوب به صورت آن شخص نگاه کردم، دیدم همان هالوی اصفهان است. به او فرمودند: اسباب دزد برده او را به او برسان و او را به مکّه ببر و برگردان. آن گاه خودشان ناپدید شدند. آن شخص به من گفت: در ساعت معیّنی از شب و جای معیّنی بیا تا اسباب و وسایل تو را به تو برسانم. چون آن جا حاضر شدم، ایشان هم حاضر شد و ظرفی که پول و اسباب من در آن بود، به من داد و فرمود: درست ببین و قفل آن را باز کن، ببین کامل است. دیدم هیچ یک از آن اسباب و پولها کم نیست. فرمود: برو و وسایل خود را به کسی بسپار و فلان وقت در فلان جا حاضر باش تا تو را به مکّه برسانم. من همان موقع حاضر شدم، ایشان هم حاضر شد، فرمود: دنبال من بیا. من به همراه ایشان روانه شدم، مقدار کمی که رفتیم، خود را در مکّه دیدم. فرمود: بعد از انجام اعمال حج در فلان مکان حاضر شو، تا تو را برگردانم و به رفقای خود بگو که با شخصی از راه نزدیک تری آمدم تا متوجّه نشوند. ایشان در مسیر رفت و برگشت به آرامی صحبت هایی با من می کرد، امّا هروقت می خواستم بپرسم که آیا شما همان هالوی اصفهان ما نیستید، هیبت او مانع سؤال من می شد.

پس از انجام اعمال، در همان مکان معیّن، حاضر شدیم و ایشان مرا به همان صورتی که آمده بودیم، به کربلا برگرداند. در آن جا فرمود: آیا به خاطر محبّت من حقّی بر تو ثابت شد؟ گفتم: بلی، فرمود: در عوض حاجتی دارم که هروقت خواستم، انجام بده. این را گفت و رفت.

در بازگشت به اصفهان برای دیدن مردم نشستم. همان روز اوّل، همان هالو وارد شد. خواستم به احترام او برخیزم، با اشاره به من فهماند که چیزی اظهار نکنم. سپس به قهوه خانه نزد سایر کشیکچی ها رفت و به خوردن چای مشغول شد. پس از آن، وقتی خواست برود، آمد نزد من و آهسته فرمود: آن حاجتی که گفتم، این است که در فلان روز دو ساعت مانده به ظهر، من از دنیا می روم و هشت تومان پول همراه با کفنم در صندوق منزل من در بازار است. شما بیا آن جا و مرا دفن کن و امروز همان روز است که او از دنیا رفت و کشیکچی ها جمع شده بودند.

ص: 65

در صندوق او هشت تومان پول به همراه کفنش بود که برداشتیم و حال برای دفن او آمده ایم. آن گاه گفت: آقا چنین کسی از اولیا اللّه نیست و فوت او گریه و تأسّف ندارد؟ !»(1)

در این ماجرای شنیدنی باید به چند نکته توجّه کرد:

اوّل-با توجّه به وجود احادیث معتبر-نظیر آن چه در اصول کافی از اسحاق بن عمّار نقل کردیم-بودن کسانی نظیر هالوی اصفهانی، به عنوان کارگزار امام زمان علیه السّلام در زمان غیبت کبری، هیچ محذوری ندارد و بنابراین مانعی برای پذیرفتن چنین قضایایی وجود ندارد.

دوم-لزومی ندارد که این افراد از طبقه متشخّص و معروف و به لحاظ اجتماعی، سطح بالا برگزیده شوند، بلکه ممکن است یک کشیکچی-که به لحاظ عرفی، شغل پستی دارد-چنین افتخاری پیدا کند. بنابراین نمی توان هیچ بنده خدایی را به لحاظ بی سواد بودن در علوم اصطلاحی (قدیم یا جدید) یا داشتن شغلی که از جهت اجتماعی، منزلت بالایی ندارد، با دیده حقارت نگریست. در حدیثی از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل شده که فرمودند:

اِنّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی... اَخفی وَلِیَّهُ فی عِبادِهِ فَلا تَستَصغِرَنَّ عَبداً مِن عِبادِهِ فَرُبَما یَکُونُ وَلِیَّهُ وَ أنتَ لا تَعلَمُ.(2)

خدای تبارک و تعالی ولیّ خود را در میان بندگانش پنهان ساخته است. پس هیچ بنده ای از بندگان او را خوار و کوچک مشمار، چه بسا ولیّ او باشد و تو ندانی!

ملاک ولیّ خدا بودن، این نیست که شخص، تحصیلات دانشگاهی یا حوزوی داشته باشد یا در کسوت روحانی و امثال آن باشد. بنابراین نداشتن این ظواهر نباید باعث کوچک شمرده شدن کسی شود. بلکه برعکس چه بسا، داشتن تحصیلات و شؤون اجتماعی، باعث عجب و کبر در انسان شود و او را از این که 4.

ص: 66

مورد عنایت خاصّ الهی باشد، دور کند. بنابراین باید توجّه کرد که تحصیلات دینی، خوب و تا اندازه ای لازم است، امّا به این شرط که همراه با تهذیب نفس و خودسازی باشد تا انسان را به جای آن که به بندگی خداوند نزدیک سازد، از آن دور نکند.

سوم-کارگزاران حضرت به صورت گمنام و بی اسم و رسم، وظایف محوّله را انجام می دهند، چون همان طور که به تفصیل بیان شد، در زمان غیبت کبری، بنا بر این است که هیچ واسطه و بابی برای ارتباط اختیاری با امام غایب وجود نداشته باشد. هالوی اصفهانی هم به گونه ای زندگی می کرد که حتّی اطرافیان نزدیکش به منزلت او پی نبردند و حاضر نشد که بالاتر از حدّ معمول و متعارف، مورد احترام قرار بگیرد، تا مبادا گمانی به مقامش برده شود.

فرموده بودند، انجام داد. البتّه مجاز بود که در عوض خدمت خود به تاجر، از او چیزی را بخواهد که خواست.

غَیبَتِهِ کَانتِفاعِ النّاسِ بِالشَّمسِ وَ اِن تَجَلَّلَها سَحابٌ.(1)

آری، قسم به آن که مرا به نبوّت مبعوث کرد، آنها از نور امام علیه السّلام روشنی می گیرند و از ولایت او در غیبتش-همچون خورشید پشت ابر-بهره مند می گردند.

براساس این تشبیه می توان گفت که شرط بهره وری از امام علیه السّلام در زمان غیبت، آگاه بودن از مکان ایشان نیست، همان گونه که نور خورشید-حتّی اگر پشت ابر باشد و به همین جهت مکانش در آسمان مشخص نباشد-به اهل زمین می رسد و شرط استفاده از آن، دانستن جایگاهش نیست. غیبت امام علیه السّلام به این معناست که خورشید وجود ایشان به طور عادی و عمومی دیده نمی شود، امّا همان طور که نور خورشید برای چشمهای بینا روشنگر است، نور امام علیه السّلام نیز در تاریکی های گمراهی و حیرت زمان غیبت برای اهل ولایت ایشان، روشنی بخش و راهگشا می باشد.

مرحوم علاّمه مجلسی در بیان وجه تشبیه امام غایب به خورشید پشت ابر، هشت جهت را بیان فرموده اند، سپس اضافه کرده اند که به فضل الهی، هشت جهت دیگر را هم متوجه شده اند اما بیان آنها در عبارت نمی گنجد و در پایان، آرزو کرده اند که خداوند در مورد معرفت ائمّه علیهم السّلام هزار باب بر ایشان و سایر مؤمنان بگشاید که از هر بابی از آن، هزار باب دیگر گشوده شود.(2)

ما با الهام گرفتن از آن چه این علاّمه بزرگوار فرموده اند، نکاتی را در تبیین این تشبیه مطرح می کنیم:

اوّلین نکته این است که دیدن خورشید به دیدن قرص آن است. امّا نور خورشید حسابی جدا از قرص آن دارد و لازمه نورافشانی خورشید، دیده شدن قرص آن نمی باشد. در مورد امام علیه السّلام نیز باید همین تفکیک را انجام داد. در زمان غیبت، بدن و جسم شریف ایشان از دیدگان عموم افراد پنهان است، امّا نور وجود ایشان می تواند دلها را روشن نماید و آنها را از سرگردانی گمراهی برهاند. 8.

ص: 70

البتّه همان طور که دیدن قرص خورشید، چشم بینا می خواهد، استفاده از نور آن نیز احتیاج به بینایی دارد. در مورد وجود امام علیه السّلام در زمان غیبت هم مطلب از همین قرار است، یعنی استفاده از نور ایشان نیز احتیاج به بینایی دل دارد. انسان کوردل، از نور حضرت بهره مند نمی شود. آن چه قلب و روح انسان را منوّر می کند، نور ولایت ایشان است که در فرمایش رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم به لزوم آن تصریح شده است. این که فرموده اند: «یَنتَفِعُونَ بِوِلایَتِهِ» به این معناست که استضائه (طلب روشنایی) به نور امام علیه السّلام از طریق ولایت آن بزرگوار امکان پذیر است. در نسخه دیگری که مرحوم علاّمه مجلسی به آن استناد فرموده، عبارت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم چنین است:

إی و الّذی بَعَثَنی بِالنُّبُوُّةِ إنّهم لَیَنتَفِعُونَ بِهِ وَ یَستَضیئُونَ بِنُورِ وِلایَتِهِ فی غَیبَتِهِ... .(1)

آری، قسم به آن که مرا به نبوّت برانگیخت، آنها قطعا از او بهره می برند و از نور ولایتش در غیبتش روشنایی می گیرند.

تعبیر «نور ولایت» بر این حقیقت دلالت می کند که ولایت امام غایب علیه السّلام، نور است و این نور، قلب و روح انسان را روشن می کند. بنابراین کسانی می توانند از وجود ایشان در زمان غیبت بهره ببرند که دل های آنها به نور ولایت حضرتش روشن شده باشد. منکران ولایت و حتّی جاهلان غیرمقصّر در این امر، از نگریستن به این نور، محروم و از برکات آن بی بهره اند همچون نابینایانی که نمی توانند روشنایی خورشید را ببینند.

و برخی هم جوارحی. از مهم ترین آثار قلبی می توان به محبّت، انتظار و تسلیم نسبت به امر امام، اشاره کرد و از ضروری ترین لوازم قلبی و جوارحی می توان از تقوی، ورع و دعا در تعجیل فرج آن بزرگوار نام برد. هریک از این آثار و لوازم، باید در جای خود، مورد دقّت و بحث کافی قرار گیرد تا نور ولایت امام علیه السّلام بهتر شناخته گردد. نور ولایت امام علیه السّلام چیزی نیست که به صرف ادّعا و گمان خود شخص، محقّق شود. این نور به معرفت امام علیه السّلام-با همه لوازم و آثار قلبی و جوارحی اش-اطلاق می گردد و این همان چیزی است که وسیله امتحان خلایق -اعم از انبیا علیهم السّلام و اوصیا علیهم السّلام و ملائکه و. . . -در همه عوالم خلقت بوده و هست و هرکس از این امتحان الهی سربلندتر برون آمده، فضایل و درجات بالاتری پیدا کرده است. در این زمینه، ادلّه قرآنی و روایی فراوانی وجود دارد که پرداختن به شرح و توضیح آنها ما را از اصل مقصودمان در این کتاب دور می کند. امّا صرفا برای این که روشن شود امر ولایت امام دوازدهم علیه السّلام در نظام الهی بسیار بسیار با اهمّیت است، به ذکر دو نمونه از امتحانات الهی می پردازیم که برخی از بزرگترین انبیای الهی در عالم پیش از دنیا به آن آزموده شده اند و بحث کامل تر را در این موضوع به مجال دیگری واگذار می نماییم.

حضرت آدم علیه السّلام-آن گونه که از ایشان انتظار می رفته-در این امر اعتنا و جدّیت به خرج نداده اند و از این جهت، خداوند عزم و تصمیم قاطع لازم را در او ندیده است، بنابراین جزء انبیای اولو العزم محسوب نمی شود. در خود آیه شریفه، آن سفارش و عهد الهی مشخّص نشده است، امّا در روایات، منظور از آن را به روشنی بیان فرموده اند. امام باقر علیه السّلام چنین فرمودند:

اِنّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی... اَخَذَ المیثاقَ علی النَّبِیّینَ فَقالَ: أَلَستُ بِرَبِّکُم و اَنَّ هذا محمّدٌ رَسُولی و اَنَّ هذا عَلیٌّ امیرُ المُؤمنینَ؟ قالوا: بَلی فَثَبَتَت لَهُمُ النُّبُوَّةُ و اَخَذَ المیثاقَ عَلی اُولی العَزمِ أنَّنی ربُّکُم و محمدٌ رَسُولی و علیٌّ اَمیرُ المُؤمِنینَ و اَوصِیاؤُهُ مِن بَعدِهِ وُلاةُ اَمری و خُزّانُ عِلمی و اَنَّ المَهدِیَّ اَنتَصِرُ بِهِ لِدینی و اُظهِرُ بِهِ دَولَتی و اَنتَقِمُ بِهِ مِن اَعدائی وَ اُعبَدُ بِهِ طَوعاً و کَرهاً قالوا: اَقرَرنا یا رَبِّ وَ شَهِدنا وَ لَم یَجحَد آدَمُ وَ لَم یُقِرَّ فَثَبَتَتِ العَزیمَةُ لِهؤُلاءِ الخَمسَةِ فی المَهدیِّ و لَم یَکُن لِآدَمَ عَزمٌ عَلَی الاِقرارِ بِهِ وَ هُوَ قَولُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً.(1)

همانا خدای تبارک و تعالی از پیامبران چنین پیمان گرفت: آیا من پروردگار شما و این شخص-محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم-فرستاده من و این شخص-علیّ علیه السّلام- امیر المؤمنین نیست؟ گفتند: چرا، به این جهت نبوّت برای آنها ثابت گردید و از پیامبران اولو العزم پیمان گرفت که من پروردگار شما هستم و محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم فرستاده من و علی علیه السّلام امیر المؤمنین و اوصیای پس از او والیان امر من و خزانه داران علم من هستند، همچنین به وسیله مهدی علیه السّلام دین خود را یاری می کنم و دولت خود را آشکار می سازم و به وسیله او از دشمنانم انتقام می گیرم و به سبب او-خواسته یا ناخواسته-عبادت می شوم. ایشان گفتند: پروردگارا اقرار نمودیم و گواهی دادیم، امّا آدم علیه السّلام نه انکار کرد و نه اقرار، در نتیجه مقام اولو العزمی-در مورد حضرت مهدی علیه السّلام-برای آن پنج تن ثابت 1.

ص: 73

گردید در حالی که (در آن زمان) آدم علیه السّلام عزم قاطعی در اقرار به (ولایت) مهدی علیه السّلام نداشت و این همان فرمایش خداوند عزّ و جل است که فرمود: و ما از قبل به آدم علیه السّلام سفارش کردیم، امّا او اهمیّت نداد و عزمی در او نیافتیم.

ملاحظه می شود که ملاک مقام اولو العزمی نزد خدای متعال این بوده است که انبیا علیهم السّلام در برابر منزلت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ائمّه علیهم السّلام به خصوص حضرت مهدی علیه السّلام و شؤون اختصاصی ایشان سر تسلیم فرو آورند. آنها که بر این امر مهم، اهتمام و جدّیّت خاص ورزیدند، دارای عزیمت و اصطلاحا اولو العزم شدند، ولی حضرت آدم علیه السّلام چون در این موضوع، عزمی که انتظار می رفت، از خود نشان نداد، از نیل به آن مقام و منصب الهی محروم شد. البتّه چون ایشان از انبیای معصوم خداوند بوده اند، این کوتاهی در حدّ یک ترک اولی بوده و گناه و معصیت محسوب نمی گردد، ولی آن چه اهمیّت دارد این است که مقام والای اولو العزمی به واسطه اقرار به ولایت امام عصر علیه السّلام به انبیا اعطا شده و این، عظمت مقام حضرت بقیة اللّه ارواحنا فداه در میان همه برگزیدگان الهی را نشان می دهد.

آن چه خداوند به دست پربرکت این باقیمانده حجّت های خود جاری می کند، همان غایت و نهایت اهداف همه رسولان الهی است که هیچ کدام-حتّی پیامبر خاتم صلّی اللّه علیه و اله و سلم-موفّق به عملی کردن آنها نشدند. آرزوی همه اولیا و اصفیای الهی این بوده که دولت حق در سراسر گیتی حاکم شود و دشمنان خداوند، خوار و زبون گردند و سرتاسر کره زمین به پهنه گردن گذاردن بر توحید و بندگی خدای متعال تبدیل شود. اینها سرفصل عهد و پیمانی است که خداوند از انبیای اولو العزم خود -طبق حدیث فوق-گرفته و آنان را-به دلیل اهتمام و جدّیت در اقرار به این مطلب-به چنان مقام والایی رسانده است. اکنون می توانیم اهمیّت و عظمت قبول ولایت حضرت مهدی علیه السّلام را بفهمیم. لازمه قبول این ولایت، اقرار و تسلیم نسبت به مقامات خدادادی ایشان است که بسیاری از آنها اختصاص به وجود مقدّس حضرتش دارد.

البتّه روشن است که امر نبّوت و مقام عزیمت انبیای اولو العزم، به عالم قبل از

ص: 74

دنیا-که عالم ذرّ نامیده می شود-مربوط است که در آن زمان، امام عصر علیه السّلام خلقت دنیوی نداشته اند، امّا خداوند قبل از آن که ایشان و سایر اهل بیت عصمت و طهارت را به دنیا آورد، همه آنها را به حضرت آدم علیه السّلام و بقیه انبیا علیهم السّلام شناسانده است و همگی آنها بدون آن که بدن های دنیوی ائمّه علیهم السّلام را ببینند، به آنان ایمان آورده اند و ولایتشان را پذیرفته اند.

بنابراین از جهتی می توان گفت که وضعیّت ما در زمان غیبت امام عصر علیه السّلام شبیه عالم ذرّ است. مردم زمان غیبت نیز امامشان را می شناسند، بدون آن که بدن دنیوی ایشان را به چشم دیده باشند، امّا دلهای آنها به نور معرفت آن حضرت، منوّر است و اگر در این زمان، اقرار و اعتراف جدّی و عمیق به ولایت آن بزرگوار داشته باشند و آن را قلبا پذیرا شوند، عمل بسیار ارزشمندی را به انجام رسانده اند و باید قدر این عمل والای خود را بدانند.

آن کلماتی که وسیله امتحان حضرت ابراهیم علیه السّلام بوده، در خود آیه شریفه معیّن نشده است. احتمالات مختلفی در مورد آنها وجود دارد که در برخی از احادیث، بعضی از مصادیق آن به روشنی بیان شده است. مفضّل بن عمر نقل کرده که از امام صادق علیه السّلام درباره این «کلمات» سؤال نموده است و ایشان در پاسخ فرموده اند:

هِیَ الکَلِماتُ الَّتی تَلَقّاها آدمُ علیه السّلام مِن رَبِّه فتابَ علیه و هو أنّه قال: «یا رَبِّ اَسأَلُکَ بِحَقِّ محمّدٍ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و علیٍّ و فاطمةَ و الحَسَنِ و الحُسینَ اِلاّ تُبتَ عَلَیَّ» فَتابَ اللّهُ عَلیهِ اِنّه هو التَّوّابُ الرحیم.

آنها، همان «کلماتی» است که حضرت آدم علیه السّلام از ناحیه پروردگارش دریافت کرد، پس خداوند توبه او را پذیرفت و آن عبارت بود از این که گفت: «ای پروردگار من از تو به حقّ محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام و حسن و حسین علیهما السّلام درخواست می کنم که توبه مرا بپذیری» پس خداوند توبه او را پذیرفت، همانا او همان بسیار توبه پذیر بخشاینده است.

به این ترتیب، روشن می شود که امتحان اصلی حضرت ابراهیم علیه السّلام در خصوص اقرار به جایگاه اختصاصی و بلندمرتبه خمسه طیّبه-یعنی پنج تن آل عبا علیهم السّلام-بوده است، جایگاه و مقامی که سبب پذیرش توبه آدم علیه السّلام از ناحیه پروردگار گردید. حضرت ابراهیم علیه السّلام از این امتحان الهی، سربلند بیرون آمد و با همه وجودش به منزلت والای ایشان-که واسطه پذیرفته شدن توبه حضرت آدم بودند-اقرار و اعتراف نمود. امّا ادامه آیه شریفه و توضیح امام صادق علیه السّلام در مورد آن، روشنگر مقصود ما از استشهاد به این آیه است. مفضّل در ادامه می پرسد: مقصود از «فَأَتَمَّهُنَّ» چیست؟ حضرت فرمودند:

اَتَمَّهُنَّ اِلَی القائِمِ علیه السّلام اِثنَی عَشَرَ اِماماً تِسعَةً مِن وُلدِ الحُسَینِ علیه السّلام.(1)

آن کلمات را تا (امام) قائم علیه السّلام به اتمام رساند که در مجموع، دوازده امام-که نه نفر از فرزندان حسین علیه السّلام اند-هستند.

معنای آیه شریفه این است که وقتی حضرت ابراهیم علیه السّلام آن کلمات را به اتمام .

ص: 76

رساند، از طرف خداوند به مقام منیع امامت، منتصب گردید. از این جا می توان نتیجه گرفت که مقام امامت حضرت ابراهیم علیه السّلام منوط و مشروط به اقرار و اعتراف ایشان به مقام دوازده امام علیهم السّلام-به خصوص حضرت بقیّة اللّه ارواحنا فداه- بوده است و با توجّه به این که بالاترین منصب های الهی، مقام امامت است، عظمت اقرار به ولایت دوازده امام علیهم السّلام-به ویژه حضرت مهدی علیه السّلام این نقطه امید و تحقّق بخش آرزوی همه انبیا و اولیای الهی-بیش از پیش روشن می گردد.

این دو نمونه-امتحان حضرت آدم علیه السّلام و حضرت ابراهیم علیه السّلام-را به این جهت نقل کردیم تا قداست و اهمیّت منحصربه فرد نور ولایت امام عصر علیه السّلام تا حدّی برای مان روشن شود و در نتیجه اوّلا به صرف ادّعا و گمان موهوم، خود را اهل ولایت ایشان نشماریم و بکوشیم با شناخت دقیق ارکان و لوازم قلبی و جوارحی آن، در مسیر منوّر شدن به نور ولایت آن حضرت، قدم برداریم. و ثانیا هر اندازه که به لطف خداوند، این نور را در قلب خویش می یابیم و هرقدر متّصف به اوصاف اهل ولایت هستیم، با به جای آوردن شکر آن، قدردان این نعمت بی نظیر الهی باشیم.

به هرحال، طبق فرمایش پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم تنها راه بهره وری از امام زمان علیه السّلام در زمان غیبت ایشان، روشنی گرفتن از نور ولایت آن بزرگوار است و در این تاریکی دوران غیبت، تنها نوری که انسان را از گمراهی نجات می دهد، همین نور ولایت می باشد.

امام علیه السّلام دارای اقسامی است (معرفت به اسم و صفت) و معرفت به اوصاف امام علیه السّلام نیز درجاتی دارد (غیابی، حضوری و شهودی)(1)؛ حظّ و بهره مؤمنان از معرفت امام علیه السّلام در یک رتبه و درجه قرار نمی گیرد. علاوه بر این، معرفت، آثار و لوازمی دارد و مهم ترین آنها عبارتند از: تسلیم و محبّت به ایشان، ذکر آن حضرت، تعلّم و تعلیم علوم ایشان، انتظار فرج امام علیه السّلام، دعا برای وجود مقدّس حضرت، نصرت ایشان، احساس حضور در محضر امام علیه السّلام و رعایت ورع در دین.(2)

بروز و ظهور هریک از این آثار، به درجه معرفت شخص نسبت به هریک از اوصاف امام علیه السّلام باز می گردد. هرقدر، درجه معرفت انسان، بالاتر رود، این آثار، بیشتر بروز پیدا می کند و هرچه معرفتش ضعیف تر باشد، ظهور این آثار کم رنگ تر می شود. بروز بیش و کم این آثار به لحاظ وسعت و نیز از جهت عمق آنهاست. مثلا در مورد دعا برای امام زمان علیه السّلام کمیّت و کیفیّت دعاهای مؤمن، متناسب با معرفتش نسبت به آن حضرت، متفاوت می شود. به علاوه عمق این اثر می تواند براساس میزان معرفت به هریک از صفات آن حضرت، تفاوت کند؛ چرا که ممکن است انسان، نسبت به برخی از صفات آن بزرگوار، معرفت عمیق تر دارا باشد و به تناسب همین ژرفای بیشتر معرفت، اثر افزون تری از آن ببیند. به هر روی، تفاوت در معرفت امام عصر، در کمّ و کیف دعا برای ایشان و نیز سایر لوازم و آثار معرفت تأثیر می گذارد و به این ترتیب، ولایت هرکس نسبت به امام علیه السّلام، متأثّر از مجموع همه این آثار و لوازم بر محوریّت معرفت هایش نسبت به اوصاف مختلف امام علیه السّلام خواهد بود. در این صورت با کم و زیاد شدن هریک از این معرفت ها یا آثار آن، ولایت شخص، کم و زیاد می گردد.

در مجموع باید گفت حظّ و بهره اهل ایمان از نور ولایت امام علیه السّلام به تعداد افراد ایشان متفاوت است و شاید هیچ دو نفری را نتوان یافت که دقیقا یک درجه از .

ص: 78

ولایت را داشته باشند. حتّی می توان گفت که حظّ و بهره هر فرد نیز در طول حالات مختلفش یکسان نمی ماند. ممکن است در یک حالت روحی خاص، کمّ و کیف انتظار در او با حالات دیگرش متفاوت باشد و وجدانا نیز همین طور است. به علاوه در جای خود اثبات می شود که درجات ایمان نیز دقیقا به درجات ولایت انسان بستگی دارد.(1) بنابراین حالات مختلف انسان در مورد ولایت ائمّه علیهم السّلام در درجه ایمان او، تأثیر مستقیم و عمیق دارد.

با این توضیح مختصر درباره ولایت امام عصر علیه السّلام می توانیم تصدیق کنیم که در سود بردن از خورشید وجود پس ابر امام علیه السّلام-در زمان غیبت-میزان بهره وری هریک از مؤمنان با دیگری متفاوت است و نیز هر فرد، متناسب با حالات مختلفش از وجود امام غایب، بهره ای متفاوت خواهد داشت. این جاست که ابواب گسترده ای از گونه های استفاده از امام غایب علیه السّلام پیش روی فردفرد اهل ایمان، باز می شود و هرکس می تواند با عمق بخشیدن به معرفت های خود نسبت به اوصاف امام علیه السّلام و التزام بیشتر و بهتر به آثار و لوازم این معرفت ها، حظّ و بهره خویش-از وجود ایشان در زمان غیبت-را بیشتر و بهتر کند.

هشدارهایی که در احادیث ائمّه علیهم السّلام نسبت به زمان طولانی غیبت امام عصر علیه السّلام وجود دارد، نشانگر این حقیقت تلخ می باشد که چنین خطری در این زمان به طور جدّی مطرح می باشد و اگر احتمال آن، جدّی گرفته نشود به سراغ هر کس در هر رده ای می آید تا آن جا که اکثر معتقدان به امامت امام عصر علیه السّلام را از عقیده خود برمی گرداند.(1)

امّا آنها که هشیارانه عمل می کنند و با ادای شکر نعمت ولایت امام عصر علیه السّلام با قلب و زبان و عمل خویش، از خداوند، نور ولایت بیشتری را طلب می نمایند، می توانند بهره های زیادی از خورشید پشت ابر امام علیه السّلام ببرند و تا آن جا ترقّی کنند که به فرموده امام زین العابدین علیه السّلام غیبت امام علیه السّلام برای ایشان به منزله «مشاهده» گردد. متن عبارت ایشان خطاب به یکی از بهترین یارانشان چنین است:

یا أبا خالدٍ اِنّ اَهلَ زَمانِ غَیبَتِهِ القائِلینَ بِاِمامَتِهِ وِ المُنتَظِرینَ لِظُهُورِهِ اَفضَلُ مِن اَهلِ کُلِّ زَمانٍ لِاَنَّ اللّهَ تبارکَ و تَعالی اَعطاهُم مِنَ العُقُولِ وَ الاَفهامِ وَ المَعرِفَةِ ما صارَت بِهِ الغَیبَةُ عِندَهُم بِمَنزِلَةِ المُشاهَدَةِ.(2)

ای ابو خالد، همانا اهل زمان غیبت او (حضرت مهدی علیه السّلام) که اعتقاد به امامت ایشان دارند و منتظر ظهورش می باشند، از مردم همه زمانها بهترند. زیرا خدای تبارک و تعالی چنان عقل و فهم و معرفتی به آنها عنایت فرموده که غیبت برای آنها به منزله دیدن حضوری شده است.

اصل و پایه حصول این حالت را دو رکن رکین دانسته اند: یکی اعتقاد به امامت آن حضرت در زمان غیبت و دیگری انتظار ظهور ایشان. مسأله اوّل همان معرفت نسبت به آن حضرت است که محور ولایت ایشان می باشد و دومی نیز یکی از مهم ترین آثار و لوازم این معرفت. هر دو رکن، دارای درجات و مراتب است و در درجات پایین آن، غیبت امام علیه السّلام به منزله مشاهده ایشان نمی گردد. امّا اگر به لطف 2.

ص: 80

خدا و امام زمان علیه السّلام و همّت و جدّیت خود شخص، درجه بالایی از عقل و فهم و معرفت برای او حاصل شود، به تحقّق این حالت نزدیک می گردد.

آری کسی که هدایت الهی را پذیرفته-یعنی اهل ولایت ائمّه علیهم السّلام و محبّت به ایشان است-اگر به فضل و عنایت الهی، فضایل اهل بیت علیهم السّلام را بدون دیدار با ایشان پذیرفته باشد، آن گاه با توفیق تشرّف، خدمت امام علیه السّلام و شنیدن سخنان ایشان، بر هدایت و ولایتش افزوده می شود. بنابراین دیدار امام علیه السّلام و شنیدن کلام ایشان از لبان مبارک حضرتش می تواند عاملی مؤثّر در ازدیاد معرفت به ایشان باشد؛ امّا از این حقیقت مسلّم نمی توان برداشت کرد که هرکس معرفتش به امام علیه السّلام بالاتر باشد، حتما به دیدار ایشان موفّق می شود یا کسانی که این توفیق نصیبشان شده، در مقایسه با دیگران لزوما معرفت بیشتری دارند.

توجّه شود که نفس دیدار حضرت صاحب الامر علیه السّلام-در حالی که شخص، اهل تسلیم و قبول فضائل ایشان نباشد-معلوم نیست تأثیری در ازدیاد معرفت فرد بگذارد و اگر آدمی مؤمن و اهل ولایت نباشد، اساسا شرط لازم برای بهره وری از دیدار امام علیه السّلام را ندارد. کم نبوده اند مخالفان و معاندان ائمّه علیهم السّلام-در زمان ظهور امامان پیشین-که نه تنها از دیدن انوار الهی بهره نبرده اند، بلکه چه بسا بر عداوت و کینه آنان در اثر دیدار امام علیه السّلام افزوده می شده است! بنابراین صرف دیدار امام علیه السّلام -برای هرکس و در هر شرایطی-معرفت زا نیست، آری اگر شخص، اهل ایمان و ولایت اهل بیت علیهم السّلام باشد و به فضایل و مناقب ایشان نیز اعتراف و اقرار کند، آن گاه در اثر لقاء حضرت صاحب الامر علیه السّلام از معرفت ژرف تری بهره مند می گردد.

با این ترتیب نمی توان از تشبیه امام غایب علیه السّلام به خورشید پشت ابر، چنین برداشت کرد که اگر کسی با امام خود دیدار کند، بیشترین بهره را از خورشید وجود امام علیه السّلام برده است، همانند کسی که خورشید را از ورای ابرها مشاهده می کند! این برداشت به دلیلی که بیان شد، غلط است. اگر چنین باشد، پس باید همه کسانی که امامان پیشین را می دیدند، بهره بیشتری از وجود ایشان نسبت به مردم زمان غیبت، برده باشند، در حالی که قطعا چنین نیست و همان طور که گفته شد معاندان و مخالفان سرسخت ائمّه علیهم السّلام که نوعا قاتلان وجود مقدّس ایشان هم بودند، امامان گذشته را به چشم دیده بودند و به علاوه حدیثی که از حضرت

ص: 82

زین العابدین علیه السّلام خطاب به ابو خالد کابلی نقل کردیم، برخلاف این ادّعا دلالت می کند.

در روایت مذکور، امام سجّاد علیه السّلام تصریح کرده اند که مؤمنان زمان غیبت امام زمان علیه السّلام اگر اهل معرفت و انتظار فرج ایشان باشند-بدون این که امام خود را دیدار کنند-افضل و برتر از مردم همه زمان های دیگر خواهند بود و این تصریح نشان می دهد که شرط معرفت برتر و والاتر، مشاهده و دیدار امام زمان علیه السّلام نمی باشد.

فراموش نکنیم که مطابق آن چه در فصل قبل بیان شد، در زمان غیبت، بنابراین است که امام علیه السّلام غایب باشند یعنی یا دیده نشوند و یا اگر دیده می شوند، شناخته نشوند و همه پیشگویی های پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و امامان پیشین برای همین غیبت بوده است. پس روشن است که در چنین زمانی مشاهده و دیدار امام علیه السّلام نمی تواند ملاک تعیین کننده برای درجه معرفت آن حضرت باشد.

فرج و نصرت ایشان، همچنین رعایت ورع و تعلّم و تعلیم علوم ائمّه علیهم السّلام و... همگی انسان مؤمن اهل ولایت را ملزم و موظّف به انجام تکالیفی می سازد که با وجود اهتمام به آنها دیگر نمی تواند فارغ البال، دنبال راهی بگردد که او را به ملاقات با امامش می رساند. این بی توجّهی برخاسته از عدم تفقّه در امام شناسی است که باعث می شود شخص از امامش دور شود در حالی که خودش چنین می پندارد که در مسیر تقرّب به ایشان حرکت می کند!

اگر با استناد به فرمایش های ائمّه علیهم السّلام روشن شود که ایشان چه تکالیفی را در زمان غیبت امام عصر علیه السّلام از ما خواسته اند، دیگر نمی توانیم به انگیزه جستجو برای زیارت امام غایب علیه السّلام از انجام آن تکالیف، شانه خالی کنیم و اگر چنین کنیم، در پیشگاه خداوند، مسؤول و در محضر خود امام علیه السّلام نیز شرمنده و مقصّر خواهیم بود.

با پذیرش این بحث می توانیم نتیجه بگیریم که دیدار و زیارت امام عصر علیه السّلام در عین مطلوبیّت و افتخارآوری نمی تواند و نباید بالاترین و مهم ترین هدف مؤمنان زمان غیبت باشد. بلکه با استناد به فرمایش رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم به جابر، بهره وری بیشتر از وجود مقدّس امام علیه السّلام در زمان غیبت به این است که نور ولایت آن بزرگوار در انسان شدّت یابد و آثار و لوازم این نور در همه وجود او ظاهر و آشکار گردد. البتّه یکی از این آثار و لوازم، شوق دیدار و محبّت لقای آن عزیز سفر کرده است، که هرچه بر مدّت غیبتش اضافه می گردد، آتش فراقش بیشتر، دلهای مؤمنان را می سوزاند و چون یکی از لوازم قطعی و ضروری معرفت «محبّت» است، نمی توان فرض کرد که کسی قلبش به نور ولایت آن امام همام، منوّر شده باشد، امّا شوق دیدار او را در دل نداشته باشد. در ضرورت و حسن این شوق، بحثی نیست، سخن در این است که باوجوداین شوق، انسان نباید انجام تکالیفش را کنار بگذارد و به دنبال یافتن محبوبش بیفتد و چنین بپندارد که وظیفه اوّلی او در زمان غیبت چنین چیزی است.(1)د.

ص: 84

این مطلب هم از صدر سخن نایب دوم روشن می شود و هم از آن جا که فرموده اند: «فانّ ایّامَ الغَیبَةِ تَشتاقُ اِلَیهِ» که بر چنین شوقی در ایام غیبت، صحّه گذاشته اند. «تشتاق» فعل مضارع است که به معنای فعل امر می باشد و در دلالت بر لزوم شوق از فعل امر، بلیغ تر و مؤکّدتر است. شکر خداوند نسبت به اعمال آدمی به این معناست که آن را بپذیرد و برایش اجر و پاداش قرار دهد. شوق دیدار حضرت صاحب الامر علیه السّلام لازمه محبّت به آن وجود مقدّس می باشد و اگر کسی قلبا امامش را دوست دارد، نمی تواند اشتیاق دیدن ایشان را در دل نداشته باشد.

دوم: دعا کردن برای تحقّق این شوق نیز امر مطلوب و پسندیده ای است که نایب دوم در حقّ احمد بن ابراهیم چنین دعایی کرده اند. در دعاهای مأثور از ناحیه ائمّه علیهم السّلام نیز مضمون این دعا وارد شده است. مثلا در دعای عهد که از امام صادق علیه السّلام منقول است، به درگاه الهی چنین عرضه می داریم:

اللّهُمَّ أرِنِی الطَّلعَةَ الرَّشیدَةَ وَ الغِرَّةَ الحَمیدَةَ وَ اکحَل ناظِری بِنَظرَةٍ مِنّی اِلَیهِ... .(1)

خدایا آن صورت رعنا و سیمای درخشنده زیبا را به من بنما و چشم مرا با نگاهی به او زیبا و منّور گردان.

در این دعای زیبا به لطافت هرچه تمام تر آرزوی دیدن آن ماه بی همتا مطرح شده است. حتّی تقاضای یک نگاه به روی آن عزیز، بیان شده تا با همان یک نظر، چشم بیننده، نورانی و مزیّن گردد. پس دعا برای تحقّق این خواسته، امری است که خود ائمّه علیهم السّلام به آن اهتمام و جدیّت داشته اند.

سوم: دعا کردن برای تحقّق این خواسته، نشان می دهد که عملی شدن آن، منوط به اراده خدای متعال است و دیدار آن حضرت در زمان غیبت همچون دیدار امامان گذشته-که ظاهر و آشکار بودند-نیست، چرا که هرچند در عصر دیگر ائمّه نیز اگر خود ایشان اذن نمی دادند، کسی نمی توانست موفّق به دیدارشان شود، .

ص: 86

ولی به هرحال، کمّ و کیف دیدار با ایشان، با زیارت امام عصر علیه السّلام در زمان غیبت متفاوت بوده است. در مورد ایشان اصل بر غیبت و پنهانی است مگر موردی را که خودشان استثنا کنند که البتّه خواست ایشان همان خواست خدای متعال می باشد. با این اعتقاد-که کار و مصلحت کار را خودشان و خدا می دانند-باید دعا کرد تا اگر خواستند با فضل خود رفتار کنند، آن را به استجابت رسانند.

چهارم: درخواست دیدار اختیاری و همراهی با آن سرور یگانه، امر مطلوبی نیست. این جا یکبار تعبیر «رؤیت» به کار رفته است که به معنای دیدن معمولی و عادی می باشد و در ادامه فرموده اند که درخواست همراهی و بودن با امام علیه السّلام را نداشته باش. اگر این دو تعبیر را در کنار هم بگذاریم، به قرینه نکته دوم-که درخواست تحقّق دیدار امام علیه السّلام امر مطلوبی است-می توانیم نتیجه بگیریم که آن چه نهی شده، تقاضای همراهی و ملازمت با آن بزرگوار است وگرنه تمّنای ملاقات با ایشان بدون درخواست همراهی، بسیار خوب و پسندیده می باشد. شاید هم مراد از «التماس رؤیت» در عبارت نایب دوم، درخواست دیداری باشد که اختیارش به دست خود فرد هست، چنین درخواستی صحیح نیست. این که نباید درخواست همراهی با امام علیه السّلام را داشت، به عنوان دلیل نهی از التماس رؤیت مطرح شده است و این نوع استدلال، احتمال دوم را تأیید می کند.

نویسنده کتاب ارزشمند «مکیال المکارم فی فوائد الدّعاء للقائم علیه السّلام» در توضیح کلمه «رؤیت» در این جا می فرماید: «مراد دیدن امام زمان علیه السّلام به صورتی است که امامان گذشته را می دیدند یعنی دیدن آن حضرت در هر وقتی که بخواهند.»(1) به هرحال، صرف تقاضای دیدار، امر مطلوب و خوبی است، امّا نباید دیداری را درخواست کرد که تحققّش به اختیار انسان باشد، چنین درخواستی در واقع، تقاضای همراهی با امام علیه السّلام است که امر پسندیده ای نمی باشد. 3.

ص: 87

را کنند، ایشان را از دیدگان آنها غایب گرداند. در بخش بعدی کتاب به تفصیل، این بحث را مطرح خواهیم نمود.

یافته ام. یکی از جهات این است که دیده ام اگر یکی از معتقدان به امامت امام عصر علیه السّلام، بنده ای یا اسبی یا درهم و دیناری را گم کند؛ ظاهر و باطن (فکر و خیال) او در طلب و جستجوی آن گمشده مشغول و گرفتار می شود و برای یافتن آن، همه تلاش خود را به کار می بندد. امّا ندیده ام که به خاطر تأخیر ظهور این بزرگ مرتبه (امام زمان علیه السّلام) برای اصلاح اسلام و ایمان و قطع ریشه کافران و دشمنان، به اندازه ای که فکرش به آن امور ناچیز مشغول بود، گرفتار شود. چنین کسی چگونه خود را عارف به حقّ خدا و حقّ رسولش می داند و چه طور در اعتقاد به امامت امام زمان علیه السّلام ادّعای ولایت مبالغه آمیز دارد؟!(1)

طبق این فرمایش کسی که به خاطر غیبت امام زمان علیه السّلام و طولانی شدن آن، به اندازه از دست دادن یک متاع بی ارزش دنیا ناراحت و آشفته خاطر نیست، نباید خود را عارف به حقّ خدا و رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم و دارای درجه بالای ولایت امام علیه السّلام بداند.

همچنین علاّمه بزرگوار مرحوم میرزا حسین طبرسی نوری در بیان شمّه ای از تکالیف مردم عصر غیبت می فرماید:

اوّل: مهموم بودن برای آن جناب علیه السّلام در ایّام غیبت و مفارقت و سبب این همّ متعدّد است:

-اوّل مجرّد مستور و محجوب بودن و نرسیدن دست به دامان وصالش و روشن نگشتن دیدگان به نور جمالش با [وجود]بودنش در میان انام و اطّلاعش بر خفایای کردار عباد در آناء لیالی و ایّام. . . و اگر انسان واقعا جرعه ای از شربت گوارای محبّت به امام خود را چشیده باشد و رشته قلبش -حسب فطرت و ریاضت-پیوسته به آن حضرت مقدّس کشیده، البتّه چنان مهموم شود با فراقی چنین که خواب از چشم برد و لذّت را از طعام و شراب. . .

-دوم ممنوع بودن آن سلطان عظیم الشّأن که جامه خلافت و سلطنت ظاهره بر تمام جهانیان را جز برای آن قامت معتدل برای احدی ندوخته اند، از رتق و فتق و اجرای احکام و حدود و ابلاغ فرامین الهیّه و منع تعدّی و جور و .

ص: 90

اعانت (یاری) ضعیف و اغاثه مظلوم و اخذ (بازپس گیری) حقوق و اظهار و اعلان حق و ابطال و ازهاق (نابود کردن) باطل. . .

-سوم بدست نیامدن جادّه واسعه مستقیمه واضحه شریعت مطهّره و انحصار راه رسیدن به آن در راههای باریک تاریک متشتّت (پراکنده) که در هر رهگذر آن جمعی از دزدان داخل دین مبین، در کمین نشسته و پیوسته شکوک و شبهات در قلوب عوام بلکه خواص داخل کرده تا آن جا که این فرقه قلیله و عصابه(گروه) مهتدیه امامیّه، یکدیگر را تکذیب و تکفیر و [به یکدیگر]لعن و توهین کرده و می کنند و اعداء را بر خود چیره نموده؛ پیوسته دسته دسته از دین خداوند بیرون روند... .(1)

پس می توان گفت که ناراحتی و تأثّر از امر غیبت، نه تنها ناپسند نیست، بلکه امر لازم و ضروری برای مرتبه بالای ایمان و معرفت امام علیه السّلام است. امّا در عین حال، تسلیم محض اراده خداوند بودن نیز لازمه ضروری همین درجه از ایمان می باشد.

جسماً حضور یافتن در محضر امام علیه السّلام به علّت غیبت ایشان به طور عادی امکان پذیر نیست، امّا از حضور یافتن قلبی خدمت ایشان نباید کوتاهی ورزید و این نکته بسیار مهم و جالبی است که هرچند ارتباط ظاهری و فیزیکی با امام غایب علیه السّلام به دست انسان میسّر نیست، امّا برقرار کردن کمال ارتباط روحی و معنوی با ایشان امکان پذیر است و دوستان ایشان نباید از این امکان، بی بهره بمانند.

زیارت امام حیّ و حاضر، چیزی از زیارت قبور امامان در گذشته، کم ندارد، بلکه به لحاظ روحی و قلبی می تواند راحت تر و قوی تر باشد. زیارت ائمّه گذشته -به طور معمول-به این است که زائر، نزد قبور ایشان حاضر شود. البتّه گاهی هم زیارت از دور را اجازه فرموده اند. امّا زیارت امام حاضر و زنده، احتیاج به حضور یافتن جسمی در مکان خاصّی ندارد، هرچند که بعضی مکانها از جهت زیارت امام عصر علیه السّلام دارای امتیازات خاص و انحصاری هستند (همچون سرداب مطهّر واقع در حرم عسکریّین علیهما السّلام) .

یک تفاوت زیارت ائمّه گذشته و امام زمان علیه السّلام در این است که در مورد امامان پیشین-چون دارای قبر و مزار هستند-حضور یافتن جسمی نزد مزار ایشان فی نفسه مطلوبیّت دارد، امّا نسبت به امام عصر علیه السّلام چون قبر و مضجعی ندارند اصل، ارتباط قلبی برقرار کردن است که در هر مکانی می تواند باشد. البتّه بعضی مکانها (مانند سرداب) از این جهت امتیاز خاص دارند ولی این امتیازات، آن اصل را تغییر نمی دهد. این ارتباط قلبی، زیارت امام علیه السّلام محسوب می شود، یعنی این که با همین ارتباط، زائر نزد مزور حاضر می شود، حضور قلبی نه جسمی. وجود چنین امکانی برای دوستداران امام عصر علیه السّلام در زمان غیبت، بسیار مغتنم و عزیز است که باید قدر آن شناخته شود. با این امکان، کسانی که از زیارت جسم و بدن شریف ایشان محروم هستند، توفیق پیدا می کنند که حضور قلبی نزد آن بزرگوار پیدا کنند و به این وسیله از برکات زیارت ایشان بهره ببرند. جالب این است که به فرموده خود ائمّه علیهم السّلام باید همواره ایشان را نزد خود حاضر بدانیم(1) و با زیارت، خود را ).

ص: 92

نزد آنها حاضر کنیم. آری ایشان چون ولیّ ما هستند، همیشه نزد ما حضور معنوی و روحی دارند و این ما هستیم که قلبا از آنها دوریم و باید با توجّه و اقبال قلبی، خود را نزد ایشان حاضر کنیم و این مهم با زیارت آنها امکان پذیر است. پس می توان فرض کرد که امام عصر علیه السّلام همیشه به مؤمنان و شیعیان خود توجّه دارند، امّا آنها از آن بزرگوار غافل هستند و زیارت حضرت، راهی است برای خروج از این غفلت و بی توجّهی که باید شکر نعمت آن، چنان که باید گزارده شود.

وجود مبارک امام علیه السّلام خود در توقیعی که برای محمّد بن عبد اللّه بن جعفر حمیری صادر فرمودند، زیارت شریف «آل یس» را به او تعلیم کردند و در ابتدای آن چنین آوردند:

اِذا اَرَدتُم التَوَجَّهَ بِنا اِلی اللّهِ وِ اِلَینا فَقُولُوا کَما قالَ اللّهُ تَعالی: سَلامٌ عَلی آلْ یاسِینَ... .(1)

هرگاه خواستید به وسیله ما به خداوند و به ما توجّه کنید، پس بگویید همان طور که خدای متعال فرمود: سلام بر آل پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم. . . .

آن حضرت، راه توجّه به سوی خویش و به سوی خدا از طریق خود را خواندن این زیارت شریف دانسته اند. سلام دادن به آن حضرت، راهی است برای حضور یافتن قلبی نزد ایشان. این سلام و تحیّت به هر زبانی و با هر عبارتی-به شرطی که روا و صحیح باشد-می تواند ادا شود، ولی البتّه اگر به آن صورتی که خودشان دستور داده اند، باشد، بهتر و مؤثّرتر است. این سلام ها وسیله ای هستند که آن ارتباط و حضور قلبی را برقرار می سازند و بنابراین، مهم تر از خواندن عبارات زیارت، حضور قلبی داشتن در هنگام زیارت است. توجّه به این که با ادای این سلامها، اجازه بار یافتن به محضر آن بزرگوار داده می شود، می تواند در حضور قلب زائر، مؤثّر باشد. بنابراین هرچند که در زمان غیبت کبری باب ارتباط با امام علیه السّلام-آن گونه که در غیبت صغری فراهم بود-بسته شده است، امّا از یک .

ص: 93

جهت می توان گفت که با ایجاد امکان زیارت، باب ارتباط قلبی مستقیم و بی واسطه را برای مؤمنان، باز کرده اند. این راه، احتیاج به واسطه ندارد، امّا البتّه هر قدر، انسان نزد امام علیه السّلام آبرومندتر باشد، این ارتباط و حضور یافتن قلبی، زودتر و عمیق تر برقرار می شود.

ص: 94

غایب علیه السّلام امر بسیار رایج و عادی و برای هرکس در هر شرایطی ممکن و آسان دانسته می شود.

معتقدان به این گرایش تصوّر می کنند که با شیوع این طرز تفکّر، علاقه و محبّت عموم مردم به وجود مقدّس امام زمان علیه السّلام روزبه روز بیشتر می شود. اگر انسانها رسیدن به وصال محبوب را سخت و استثنایی بدانند، آن وقت امید زیادی به آن نمی بندند و همین، باعث دلسردی و فروکش کردن شعله محبّت امام علیه السّلام در دلهای آنان می شود. پس با نیّت خیر و به قصد محبوب نمودن بیشتر آن حضرت باید باب امکان ملاقات با ایشان را بسیار گسترده و سهل دانست، تا شوق لقاء امام علیه السّلام همگانی شود. به عقیده برخی از مروّجان اصلی این طرز تفکّر، اگر کسی با این نیّت مقدّس، ماجرایی ساختگی و دروغ را هم درباره ملاقات با امام علیه السّلام برای مردم نقل کند، کار اشتباهی نکرده، بلکه به خاطر ایجاد شوق و محبّت حضرت در دلهای آنان، کار بسیار خوبی هم انجام داده است! متأسّفانه به نظر می رسد که گاهی این قصد خیر خود را در گفتارها و نوشته هایشان نیز اعمال کرده اند! البتّه همه معتقدان به این طرز فکر در جزئیّات عقیده خود، وحدت نظر ندارند، ولی در مجموع، وجوه مشترک زیادی بین آراء ایشان یافت می شود که به اهمّ آنها اشاره کردیم.

در مقابل این تفکّر افراطی، بینش دیگری وجود دارد که در مورد گرایش به دیدار امام عصر علیه السّلام دچار تفریط شده اند. اینها اعتراضشان به دسته قبل این است که:

برخی افراد بحث مهدویّت را امروزه خیلی سطحی کرده اند. آنان بابی را به نام ملاقات گرایی باز کرده، می گویند: باید به دنبال ملاقات با آقا بود. ملاقات با آقا خیلی راحت است و این فکر را در قالب کتاب ها و سخنرانی ها و اخیرا به وسیله مجلّه خود به شدّت ترویج می کنند.(1)

وقتی اینان نظر یکی از بزرگان حوزه علمیّه را در مورد این طرز فکر، جویا شده اند، قسمتی از پاسخی که از قول ایشان نقل کرده اند، چنین است: 9.

ص: 96

هرکس ادّعای رؤیت کند، وظیفه مان این است که تکذیبش کنیم. مسائل مهدویّت را نباید به سطح پایین، تنزّل دهیم. امام زمان به این کار راضی نیست.(1)

آن گاه سؤال دیگری از آن استاد حوزه پرسیده اند که: «آیا ما، مأمور به درخواست و طلب دیدار حضرت هستیم؟ و به عبارت دیگر آیا از جمله تکالیف شیعه در عصر غیبت، درخواست و تقاضای دیدار با امام است؟ یا چنین تکلیفی نیست؟»(2)

پاسخی که نقل کرده اند چنین است:

نه؛ ما مأمور نیستیم.

آن گاه دوباره پرسیده اند: «جزء تکالیف هست، حتّی به صورت مستحب؟» جواب این است که:

نه، ما مأمور نیستیم که اصرار به دیدن حضرت داشته باشیم. کسی ممکن است خدمت حضرت مشرّف بشود، امّا آنانی که مشرّف شدند، خبری نمی دهند. آنان، تظاهر به این مسائل نمی کنند. براساس رواج همین تفکّر غلط، خیلی ها می آیند پیش ما و می گویند: «آقا! دعا کنید تا حضرت مهدی علیه السّلام را ببینیم.» نباید یک چنین امیدی را و یا یک چنین فکری را در جامعه ایجاد کنیم.(3)

ملاحظه می شود که این دو گرایش فکری چه قدر با یکدیگر در تضاد هستند. معمولا وقتی یک تفکّر افراطی در موضوعی مطرح می شود، بعضی برای مقابله با آن به تفریط در آن موضوع گرفتار می شوند و هر دو گرایش، از جهت علمی مخدوش و باطل است. ما باید از روی ادلّه نقلی صریح مبنای صحیح را در این مسأله بشناسیم و از افراط و تفریط در مورد آن پرهیز نماییم.0.

ص: 97

در ادامه بحث، طیّ دو فصل متوالی به توضیح مشرب صحیح در این خصوص می پردازیم.

ننوشیده ام، غلام برنگردد و پس از نوشیدن آن به خدمت ایشان برسم. من قبل از خوردن آن نوشیدنی نمی توانستم روی پای خود بایستم ولی به محض نوشیدن آن، گویی از بند رهایی یافته ام، به نشاط آمدم. پس به منزل امام علیه السّلام رفتم و اجازه ورود خواستم. حضرت با صدای بلند فرمودند: بدنت سالم شد، وارد شو! من با حال گریه وارد شدم و بر ایشان سلام کردم و دست و سر مبارکشان را بوسه زدم. ایشان فرمودند: محمّد چرا گریه می کنی؟ به ایشان عرض کردم: فدایت شوم، گریه ام به خاطر غربت و دوری راهم است و این که نمی توانم خدمت شما بمانم و رویتان را ببینم. حضرت فرمودند:

اَمّا قِلَّةُ القُدرَةِ فَکَذلِکَ جَعَلَ اللّهِ اَولِیاءَنا وَ اَهلَ مَوَدَّتِنا وَ جَعَلَ البَلاءَ الیهم سَریعاً و أمّا ما ذَکَرتَ مِنَ الغُربَةِ فإنّ المُؤمِنَ فی هذه الدنیا غَریبٌ و فی هذا الخَلقِ المَنکُوسِ حتّی یَخرُجَ مِن هذِهِ الدارِ اِلی رَحمَةِ اللّهِ و أمّا ما ذَکَرتَ من بُعدِ الشُقَّةِ فَلَکَ بأبی عبدِ اللّهِ علیه السّلام اُسوَةٌ بأرضٍ نائیةٍ عَنّا بالفُراتِ و أمّا ما ذَکَرتَ مِن حُبِّکَ قُربَنا و النَظَرَ الینا و أنّک لا تَقدِرُ علی ذلک فَاللّهُ یَعلَمُ ما فی قَلبِک و جَزاؤُکَ علیه.

امّا کمی قدرت، آری خداوند دوستان و اهل موّدت ما را چنین قرار داده و پیشامد گرفتاری را برای آنها سریع کرده است و امّا آن چه درباره غربت گفتی، آری مؤمن در این دنیا و در میان این خلق بخت برگشته، غریب و تنها است، تا این که از این دار (دنیا) به رحمت خداوند وارد شود. و امّا آن چه از دوری راه گفتی، پس تأسّی به حضرت ابی عبد اللّه علیه السّلام کرده ای که در سرزمینی دور از ما کنار نهر فرات است. و امّا این که گفتی نزدیک بودن و دیدن ما را دوست داری ولی برایت امکان پذیر نیست، پس خدا بر دلت آگاه است و پاداش تو بر اوست.

به دنبال این گفتگو حضرت به محمّد بن مسلم متذکّر می شوند که آن نوشیدنی از تربت قبر حضرت سید الشهداء علیه السّلام تهیّه شده بود و سپس مطالبی در فضیلت این تربت می فرمایند.(1)

شاهد بحث در این حدیث زیبا، جمله آخر امام باقر علیه السّلام به محمّد بن مسلم است 7.

ص: 99

که او را به خاطر شوق دیدار امام زمانش مورد تأیید و تقدیر قرار داده اند و پاداش این امر قلبی را بر خدای متعال دانسته اند. از این جا می توان فضیلت چنین شوقی را دریافت و همان طور که مؤلّف محترم کتاب «مکیال المکارم» فرموده اند این عمل، یکی از تکالیف بندگان نسبت به مولای غایبشان است. البتّه شرط توجّه و اهتمام به انجام این تکلیف، دارا بودن درجه نسبتا بالایی از معرفت و ولایت آن بزرگوار است و هر مؤمنی در هر درجه از ایمان، چنین حالی را ندارد. لذا انکار این وظیفه ممکن است به خاطر عدم وصول به درجه ی بالایی از ایمان و ولایت امام علیه السّلام باشد.

دلیل اوّل ایشان این است که مشرّف شدن به دیدار امام علیه السّلام یک امر ممکن و مشروع است (صغری) و دعا برای هر امر ممکن و مشروعی مستحب است (کبری) در نتیجه، دعا برای تشرّف به دیدار امام علیه السّلام مستحب است. آن گاه در توضیح مقدّمه اوّل (صغری) می فرماید: «بهترین دلیل بر امکان چیزی، وقوع آن است و ما می دانیم که برای بسیاری از صالحان و آنان که خداوند، خیر دین و دنیایشان را خواسته، چنین چیزی محقّق شده است. همچنین دعاهای متعدّدی در خصوص تشرّف خدمت حضرت علیه السّلام وارد شده که اگر ممکن نبود، دعا برای تحقّق آن معنا نداشت. سپس به چند دعای وارد در طلب رؤیت امام زمان علیه السّلام اشاره کرده اند.»(1)

ما به دو مورد از شواهد ایشان در این جا اشاره می کنیم. یکی از آنها عبارتی از دعای شریف «عهد» است که در گذشته، آن را نقل کردیم و در آن درخواست رؤیت حضرت مطرح شده بود (الّلهُمَّ أرنِی الطَّلعَةَ الرَّشیدَة. . .). اکنون دعای دیگری را در همین خصوص نقل می کنیم که جزء زیارات آن امام عزیز، خوانده می شود و مرحوم حاج شیخ عبّاس قمّی آن را در ضمن اعمال سرداب مطهّر سامرّاء ذکر کرده است:

الّلهمَّ اَرِنا وَجهَ وَلیِّک المَیمونَ فی حَیاتِنا و بَعدَ المَنونِ.(2)

خداوندا روی مبارک ولیّ خودت را در زمان حیات، و پس از مرگ به ما بنما.

در این دعاها تعبیر «أرنا» یا «أرنی» مطرح شده که از «رؤیت» به معنای دیدن مشتق می باشد و غیر این تعبیر، کلمات دیگری که همین معنا را می رسانند، نیز یافت می شود که لزومی به ذکر آنها نمی بینیم. با این ترتیب باید گفت که ما به پیروی از احادیث ائمّه علیهم السّلام مأمور به درخواست و طلب دیدار حضرت هستیم و این امر از تکالیف مستحبّی زمان غیبت به شمار می آید. .

ص: 101

زمان علیه السّلام دعا کنند باید چه تعبیر دیگری به کار می بردند که اکنون نبرده اند؟ ! آیا صریح تر از این کلمات، کلمه دیگری در زبان عربی بر این معنا دلالت می کند؟

2- ما قبلا در توضیح مفهوم زیارت امام عصر علیه السّلام درباره کلمه «زار. . . زیارة» گفتیم که معنای آن «رفتن به خانه کسی برای انس گرفتن با او یا عرض نیازی به سوی اوست» (أتاه فی داره للانس به أو لحاجة الیه فهو زائر) . با این ترتیب اصل معنای کلمه «زیارت» دیدن حسّی نیست، بلکه همان طور که توضیح داده ایم به معنای حضور یافتن نزد مزور می باشد و لازمه این حضور یافتن، دیدن مزور با چشم نمی باشد. بنابراین درست برعکس آن چه اشکال کننده فرموده اند، لغت «زیارت» و مشتقّات آن برای دلالت صریح بر دیدار حسّی امام علیه السّلام مناسب نیست.

3-تعبیر «زیارت» و امر به زیارت ائمّه علیهم السّلام، هم در مورد امامان از دنیا رفته به کار رفته و هم نسبت به امام حیّ و حاضر که یکی از آنها امر صریح نایب دوم امام عصر علیه السّلام بود که: «تَوَجَّه اِلیه بِالزِیارَةِ» . زیارت امامان گذشته به حضور زائر نزد قبور آنها محقّق می شود و زیارت امام زنده-حضرت بقیّة اللّه ارواحنا فداه-نیز به توجّه قلبی-که همان حضور قلبی نزد ایشان است-تحقّق پیدا می کند.(1) در هردو مورد، شرط صدق «زیارت امام علیه السّلام» دیدن بدن شریف ایشان به چشم نیست، هرچند که هیچ اشکالی ندارد که زائر در هنگام حضور جسمی یا قلبی نزد قبور امامان گذشته یا امام زنده، روی مبارک یکی از ایشان را هم ببیند. امّا حدّاقلّ لازم برای زیارت یکی از ائمّه علیهم السّلام همان حضور جسمی یا قلبی است.

4-اگر از نظر اشکال کننده محترم کلمه «زیارت» دلالت بر دیدار حسّی امام علیه السّلام می کند-که چنین نیست-این تعبیر به طور متعدّد در مورد حضرت مهدی علیه السّلام به کار رفته است. به عنوان مثال در زیارت معروفی که برای ورود به سرداب مطهّر سامرّاء و به عنوان اذن دخول به آن حرم شریف خوانده می شود، چنین می خوانیم:

یا مَولایَ وَقَفتُ فی زیارتی ایّاکَ مَوقِفَ الخاطِئینَ المُستَغفِرینَ النادِمینَ.(2)ر.

ص: 103

ای مولای من، در زیارت تو در جایگاه خطاکاران استغفارکننده پشیمان ایستاده ام.

همچنین در ضمن دعایی که پس از زیارت امام عصر علیه السّلام در داخل سرداب، خوانده می شود، چنین می خوانیم:

یا صاحِبَ الزَّمانِ قَطَعتُ فی وُصلَتِک الخُلاّنَ و هَجَرتُ لِزِیارَتِکَ الأوطانَ.(1)

ای صاحب الزمان، برای وصال به تو از دوستان نزدیک و صمیمی بریدم و برای زیارتت وطن (خود) را ترک گفتم.

تعبیر «وصل» و «زیارت» در حالی به کار می رود که زائر به خان امام علیه السّلام مشرّف شده است و نوع زائران ایشان در سرداب مطهّر، توفیق دیدار آن حضرت را پیدا نمی کنند. امّا همان طور که در بیان معنای «زیارت» گفتیم، حضور یافتن زائر در منزل امام علیه السّلام به عنوان زیارت آن حضرت خوانده شده است. عبارت های پایانی زیارت سرداب به خوبی بر این معنا دلالت می کنند:

اللّهمَّ عَبدُک الزائِرُ فی فِناء وَلِیّک المَزُور. . . الّلهُمَّ اجعَلها زِیارةً مقبولةًَ. . . الّلهُمَّ لا تَجعَلهُ آخِرَ العَهدِ بِهِ و لا بِزیارَتِهِ. . . .(2)

خداوندا، بنده زائرت در خانه ولیّ زیارت شده ات است. . . خدایا این زیارت را قبول بفرما. . . پروردگارا این (حضور) را آخرین عهد با ولیّ خودت و آخرین زیارت او قرار نده.

سپس زائر، خود امام علیه السّلام را مخاطب قرار داده و از خداوند درخواست می کند که زیارتش را نزد خود در علّیّین محفوظ نگه دارد:

یا مَولای یَابنَ الحَسَنِ بن عَلیٍّ جِئتُکَ زائِراً لک و لِأبیکَ و جَدِّکَ مُتَیَقِّناً الفَوزَ بِکُم مُعتَقِداً اِمامَتَکُم اللّهمَّ اکتُب هذه الشَهادَةَ و الزِیارةَ لی عِندَکَ فی عِلّیّینَ.(3).

ص: 104

ای مولای من، ای پسر حسن بن علی من برای زیارت شما و پدر و جدّتان آمده ام در حالی که یقین دارم که رستگاری و عاقبت به خیری به واسطه شماست و به امامت شما اعتقاد دارم. خداوندا این شهادت و زیارت را برای من نزد خود در علّیّین محفوظ نگه دار.

این عبارات را نقل کردیم تا روشن شود که تنها در یک زیارت امام زمان علیه السّلام در زمان غیبت، چند بار تعبیر «زیارت» و «زائر» به کار رفته است. هرچند که صدق این تعابیر، مشروط به دیدار حسّی آن امام علیه السّلام نیست، امّا چون از نظر اشکال کننده مورد بحث، چنین است؛ پس اینها همگی باید دالّ بر ملاقات با امام علیه السّلام باشد.

5-اگر در روایات، تعبیری که اشکال کننده فرموده اند، به این صورت یافت شود که: «طلب کنید زیارت آقا را» ، با توجّه به آن چه در معنای زیارت گفتیم هیچ دلالتی بر مطلوب ایشان نمی کند.

می توان قرینه ای برخلاف این ادّعا در خود عبارت ارائه داد و آن تعبیر «بِنَظرَةٍ منّی الیه» است. یعنی درخواست فقط یک نگاه به آن روی زیبا و نورانی شدن چشم به خاطر همین یک نگاه. این درخواست نمی تواند منوط به ظهور آن عزیز باشد زیرا اگر حضرتش ظهور فرمایند، مردم می توانند همچون امامان گذشته امام زمان خود را به طور عادی ببیند و دیگر تقاضای یک نگاه، لطفی نخواهد داشت.

ما می توانیم در برخی دعاهای دیگر، تقاضای دیدار حضرت را در زمان ظهورش پیدا کنیم که خود عبارت، این معنا را به خوبی می رساند. به عنوان نمونه در دعایی که نایب اوّل امام علیه السّلام املا کرده اند، چنین می خوانیم:

اللّهمّ إنّی اَسأَلُکَ اَن تُرِیَنی وَلِیَّ اَمرِکَ ظاهِراً نافِذَ الأمرَ... فافعَل ذلک بی و بِجَمیعِ المُؤمِنینَ حتّی نَنظُرَ اِلی وَلِیِّکَ- صَلَواتُکَ علیه و آله-ظاهِرَ المَقالَةِ... اَبرِز یا رَبِّ مُشاهَدَتَه... و اجعَلنا مِمَّن تَقَرُّ عَینُه بِرُؤیَتِه.(1)

خدایا من از تو می خواهم که ولیّ امرت را در حالی که آشکار و مسلّط بر امور است، به من بنمایی. . . پس این لطف را در حقّ من و همه مؤمنان انجام بده تا به سوی ولیّ تو-که درود تو بر او و آلش باد-نظر کنیم در حالی که آشکارا سخن می گوید. ای پروردگار من، دیدار با ایشان را بارز و آشکار فرما. . . و ما را جزء کسانی قرار ده که چشمانشان به دیدن آن حضرت روشن می شود.

ملاحظه می شود که به طور واضح و روشن، دیدار با حضرت را برای خود و سایر مؤمنان درخواست می کنیم و ملاقات با ایشان را در حالی که از غیبت خارج شده و ظاهر گشته و بر کارها مسلّط شده، آشکارا سخن می گویند، طلب می کنیم. همچنین از خدا می خواهیم که دیدار با ایشان را بارز و علنی کند. معنای «ابراز مشاهده حضرت» این است که دیگر اختصاص به برخی افراد خاص-همچون کسانی که در زمان غیبت موفّق به دیدار گشته اند-نداشته باشد.

با توجّه به این دعای شریف می توانیم بگوییم که اگر در دعای عهد یا دعای سرداب (الّلهمّ أرِنا وَجهَ وَلِیّکَ المَیمون) هم تقاضای دیدار حضرت در زمان 6.

ص: 106

ظهورشان و برای همه مؤمنان شده بود، علی القاعده باید مضامینی نظیر همین دعا را به کار می بردند، در حالی که می بینیم چنین نیست.

7-مرحوم صاحب مکیال پس از نقل برخی دعاهای وارد در طلب دیدار امام عصر علیه السّلام-از جمله عبارت دعای عهد و زیارت سرداب-می فرماید:

حَملُ ذلک کلِّه علی اَنّ المُرادَ طَلَبُ رُؤیَتِه فی زَمانِ ظُهُورِهِ فقط ممّا لا شاهِدَ له و لا داعِیَ الیه.(1)

این که همه این دعاها بر تقاضای رؤیت امام علیه السّلام فقط در زمان ظهور ایشان حمل شود، نه شاهدی دارد و نه دلیل موجّهی.

با این ترتیب از نظر ایشان دلالت این ادعیه بر طلب دیدار امام زمان علیه السّلام نمی تواند اختصاص به زمان ظهور داشته باشد، چون هیچ دلیل و محمل صحیحی برای چنین حصری وجود ندارد. پس این گونه دعاها بر درخواست لقاء حضرت هم در زمان غیبت و هم در وقت ظهور دلالت می کنند.

8-تقاضای «رؤیت» و «نظر» به امام علیه السّلام که در دعاها وارد شده، به معنایی که اشکال کننده فرموده اند، نیست. ایشان در برداشت خود از این تقاضا که «آقا را به ما نشان بده» دو مطلب را به هم گره زده اند: یکی دیدن ایشان به چشم و دیگر رفتن به محضر آقا، ولی واقعیّت این است که دیدار با امام علیه السّلام همان مطلب اوّل است نه دوم. کسی که ایشان را ملاقات می کند، لازم نیست بلند شود و برود جایی خدمت آقا برسد و برگردد. اشکال کننده در دنباله فرمایشات خود چنین می فرماید: «لازم نیست که بنده پا بشوم بروم آن جا محضر آقا مثلا و بگویم آقا سلام علیکم بنده چه. . . .»(2)

به هیچ وجه لازمه ملاقات با امام زمان علیه السّلام در زمان غیبت، چنین کاری نیست. این که انسان بلند شود و برود جایی به محضر آقا مشرّف شود، در زمان غیبت امکان پذیر نیست، چون مکان حضرت برای عموم انسان ها شناخته شده نمی باشد. امّا عدم امکان این امر به معنای عدم رؤیت و ملاقات با حضرت نیست. .

ص: 107

سؤال: آیا تقاضای ملاقات و تمنّای رسیدن به خدمت آن حضرت در ادلّه ما مطلوبیّت دارد یا خیر؟

پاسخ: از دعای «ندبه» و توقیع حضرت به شیخ مفید و روایات دیگر، استفاده می شود که انسان، باید در مقام ابراز تولّی و دوستی، دل فریفته دیدن و ملاقات با حضرت باشد؛ چون دعاها، نشانگر این است که غیبت ولیّ، باید مورد شکایت واقع شود: «اللّهمّ انّا نَشکو الیک فَقدَ نَبِیّنا و غَیبَةَ وَلِیَّنا» ؛ خدایا! ما به خاطر از دست دادن پیامبرمان و غیبت اماممان به تو شکایت می کنیم.

وقتی نظر کردن، به اهل بیت علیهم السّلام عبادت باشد (النظر إلیهم عبادة) قطعا دیدن «وجه اللّه» مطلوبیّت دارد. انسان در مسیر عبادت و صراط مستقیم، باید توجّه به «وجه اللّه» داشته باشد. پس چگونه، دیدن حضرت، مطلوب نباشد؟!(1)

یکی دیگر از اساتید درباره ملاقات با حضرت در زمان غیبت چنین اظهار داشته اند:

امکان دیدار حضرت در زمان غیبت وجود دارد. دعا برای دیدار با حضرت هم مطلوبیّت دارد.

سپس در پاسخ به سؤال فصلنامه انتظار که پرسیده اند: «دلیل این مطلوبیّت چیست؟» چنین پاسخ داده اند:

دیدار با حضرت از مصادیق قرب به امام است و قرب به امام مطلوب است. از ادلّه هم نشینی با صالحان نیز این مطلوبیّت را می توان فهمید.(2)

این دو نمونه را بیشتر به این جهت نقل کردیم که اگر برخی از اساتید حوزه مطلوبیّت تمنّای ملاقات امام زمان علیه السّلام را مورد اشکال قرار داده اند، بعضی دیگر -به نقل از همان نشریّه-برخلاف این ادّعا، سخن گفته اند. البتّه اصل موضوع از دیدگاه علما و دانشمندان بزرگوار شیعه در زمان گذشته تا حال روشن تر و مسلّم تر از این است که نیاز به استشهاد به اقوال معاصرین باشد، امّا فعلا مجال نقل ی.

ص: 109

اقوال آن بزرگان نیست و لزومی به ذکر آنها نمی باشد.

حال به آن چه خداوند مقدّر فرماید، قلباً رضایت کامل دارد.

در مورد هر حاجتی که انسان به خدای خود عرضه می دارد، احتمالاتی وجود دارد که با وجود هریک از آنها، خواسته اش برآورده نمی شود. مثلا این که روا شدن آن خواسته به صورتی که او می خواهد، به صلاحش نباشد یا این که مانعی -همچون گناه-جلوی استجابت آن را بگیرد، یا این که مستجاب شود امّا تقدیر الهی در تأخیر تحقّق آن باشد و احتمالات دیگری که همه اینها در خود احادیث به طور دقیق ذکر شده است.(1)

تلاش باز ایستاده و به جستجوی مرادش سر به بیابان گذاشته است، نمی توان و نباید رسیدن به آن حال را الگوی جوانانی قرار داد که می خواهند در مسیر انجام وظیفه و خدمت گزاری به امامشان تلاش کنند. همچنین نباید تصوّر کرد که همه تلاش ها در مسیر خدمت به امام زمان علیه السّلام باید منتهی به پیدایش حال آن «جوان عاشق» بشود که اگر چنین نشد، همه زحمات بی نتیجه خواهد بود. این تصوّر، پنداری باطل است.

وظایف خاصّی هم پیدا می کند و خودشان بهتر می دانند که با چنین کسی چگونه رفتار نمایند. البتّه اگر ظرفیّت و درجه معرفت و ایمان انسان بالا برود، دیگر آن شیفتگی و محبّت شدید، او را از خود بی خود نمی کند و می تواند در عین اهتمام به انجام تکالیف عادی، به درجه والای عشق و محبّت به امامش و حتّی وصال با ایشان نائل شود و از زندگی معمولی خود هم فارغ نشود و حتّی دیگران هم متوجّه حال و هوای او نشوند. به هرحال از خود بی خود شدن-فی نفسه-حالت مطلوبی نیست که انسان برای رسیدن به آن تلاش و کوشش نماید. مهم محبّت به امام عصر علیه السّلام است که هرچه هم شدید شود، بسیار مطلوب است، امّا لازمه ضروری محبّت شدید به ایشان، دست کشیدن از کار و زندگی و تلاش عادی-در حدّ انجام وظایف دینی-نمی باشد.

بنابراین مطلوب ترین حالت این است که انسان با طلب کردن معرفت سطح بالا و سعی در عمل به لوازم آن-از قبیل انتظار فرج و تقوی و ورع و رسیدگی به ایتام آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم-ظرفیّتی پیدا کند که بتواند حدّ بالای محبّت و شیفتگی را با اداء تکالیف فردی و اجتماعی خود جمع کند، همان طور که بزرگانی نظیر مرحوم سیّد رضیّ بن علیّ بن طاووس چنین بوده اند. در این صورت اصرار بر تقاضای رؤیت امام علیه السّلام با اصرار بر انجام سایر تکالیف واجب و مستحب در زمان غیبت همراه می شود و هیچ تعارضی هم میان آنها به وجود نمی آید.

نکته دیگر این که ما در زمان غیبت وظیفه نداریم که به دنبال جستجوی از امام زمان علیه السّلام بیفتیم و بخواهیم به هر قیمتی که هست، ایشان را پیدا کنیم. باید بپذیریم که به هر دلیل، ایشان غایب هستند و این غیبت به امر خدا و اذن او واقع شده است. وظیفه ای که برای مردم زمان غیبت معیّن کرده اند این است که با ایمان به غیب (که طبق احادیث به وجود مقدّس امام زمان علیه السّلام تفسیر شده است (1) به انجام تکالیف دینی خود-که همه آنها را به طور کلّی معیّن کرده اند-همّت کنیم. یکی از همین )

ص: 113

تکالیف، دعا کردن برای دیدار و ملاقات با امام زمان علیه السّلام و اصرار بر آن است. این که این دعا مستجاب بشود یا نشود و در صورت اجابت چه وقت عملی گردد، بر عهده ما نیست.

ما به این که قسم دهد او را به حقّ ما و متوسّل شود به حضرت او به وسیله ما که ما را به او بنمایاند و مقام او را در نزد ما به او نشان دهد.(1)

امّا مرحوم صاحب مکیال پس از نقل معنای محدّث نوری از حدیث مذکور می فرماید:

به احتمال قوی مراد از «یُناجی بنا» در فرمایش امام هفتم علیه السّلام این است که مؤمن با امام زمان خود مناجات کند و عرض حال به ایشان نماید و اندوه و شکایت خود را به پیشگاه حضرتش ببرد و با ایشان سخن بگوید و خواسته ها و آرزوهایش را خدمتش عرضه بدارد و از آن حضرت درخواست برآوردن نیازها و تمنّاهایش را بکند همان طور که با پروردگار و مولای خود مناجات می نماید. چرا که امامش سخن او را می شنود و او را هم می بیند، او همان کسی است که خدای متعال این گونه قرارش داده است: فریادرس کسی که به او متوسّل شود و به سویش روی آورد، و پناه هرکس که به حضرتش پناهنده شده و او را بخواند، و یاری کننده هرکس از او کمک بخواهد و با او مناجات نماید. با این ترتیب «یُناجی بنا» به معنای «یناجینا» می باشد.(2)

چنان که ملاحظه می شود این حدیث شریف، دستور العمل کسانی است که هم نیازی به درگاه الهی دارند و هم می خواهند به رؤیت امامشان موفّق گردند. یکی از راه های رسیدن ایشان به خواسته خود، این است که سه شب غسل کنند و به مناجات با ائمّه علیهم السّلام برخیزند، در این صورت می توانند امیدوار به دیدن امام خود باشند. جالب این است که مرحوم علاّمه سیّد مهدی بحر العلوم-احتمالا به خاطر همین حدیث شریف-یکی از اغسال مستحبّی را غسل نمودن برای دیدن امام علیه السّلام شمرده و در منظومه خود چنین سروده است:

و رُؤیَةُ الامامِ فی المَنامِ لِدَرکِ ما یُقصَد مِن مَرام(3)

و (یکی از غسل ها غسل) دیدن امام علیه السّلام در خواب برای رسیدن به هدف و مقصود است. 9.

ص: 115

در این دعای شریف، یک حدیث قدسی از زبان پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم نقل شده که احترام و ارزش بنده مؤمن را نزد خداوند به خوبی روشن می سازد. خدای متعال می فرماید: گاهی اراده من به قبض روح بنده مؤمنم تعلّق می گیرد، امّا خود او از مرگ کراهت دارد. در این صورت چون من هم از ناراحتی او کراهت دارم، از اراد خود برمی گردم(1) و لذا او را-با حال کراهت از مرگ-قبض روح نمی کنم. بنابراین خداوند-مطابق آن چه در احادیث دیگر بحث «تردّد» آمده است-یا فعلا مرگ او را به تأخیر می اندازد و یا این که کراهت او را با ارسال گل های خوشبویی-که آنها را استشمام می کند-از بین می برد و با میل و رغبت خودش، او را می میراند.

با توجّه به این حدیث قدسی، وقتی می گوییم: «لا تَسُؤنی فی نَفسی» مقصود این است که: «خداوندا مرا-با وجود کراهت از مرگ-قبض روح مکن چون خودت فرمودی که از ناراحتی مؤمن کراهت داری» و وقتی می گوییم: «لا تَسؤنی فی نفسی و لا فی. . .» یعنی همین کار (قبض روح نکردن با وجود کراهت از مرگ) را در حقّ شخص یا اشخاص دیگری که در این دعا ذکر می کنم، انجام بده. به همین جهت است که فرموده اند: اگر کسی مواظبت بر خواندن این دعا کند، از زنده ماندن خسته و ملول می شود. مقصود این است که در هنگام قبض روحش، از مرگ کراهت ندارد بلکه با میل و رغبت خودش از دنیا می رود. همچنین چون بنده مؤمن آرزوی درک محضر امام عصر عجّل اللّه تعالی فرجه و یاری رساندن به ایشان را دارد، از خدا تعجیل در فرج آن حضرت را تقاضا می کند و خدای متعال هم لطف فرموده و او را-اگر هنوز زمان ظهور نرسیده باشد-قبل از مرگ به شرف لقای محبوبش می رساند و این دعا در حقّ هرکس که مستجاب شود، همین آثار و برکات را خواهد داشت. م.

ص: 117

تشرّف صاحب مکیال خدمت حضرت ولیّ عصر عجّل اللّه تعالی فرجه

مرحوم صاحب مکیال در کتاب شریف خود پس از نقل این دعای گران قدر می فرماید:

من از ابتدای زمان بلوغ خود بر خواندن این دعا مراقبت داشته ام و تاکنون سه بار در خواب توفیق تشرّف خدمت امام عصر علیه السّلام را داشته ام به طوری که برایم یقین حاصل شده که آن که در خواب دیده ام مولایم صاحب الزمان علیه السّلام بوده است.(1)

این خود، شاهدی است بر صدق بشارتی که در صدر این دعای شریف مطرح شده است. به نظر می آید هر سه تشرّف در خود کتاب «مکیال المکارم» نقل شده است. یکی از این ها در مقدّمه کتاب، دومی در باب چهارم کتاب ذیل عنوان «قضاء حوائج المؤمنین»(2) -که یکی از انگیزه های دعا برای امام زمان علیه السّلام است-آمده و تشرّف سوم نیز در باب پنجم بیان شده است و ذیل توضیح نوزدهمین فضیلت برای کسی که دعا در حقّ آن حضرت می کند، یعنی به دنبال نقل همان تعقیب نماز که شرح آن گذشت.

مورد اوّل همان رؤیای صادقه ای است که انگیزه تألیف کتاب «مکیال المکارم» بوده است. ایشان در مقدّمه چنین می گوید:

من در باب هشتم کتاب «ابواب الجنّات فی آداب الجمعات»(3) هشتاد و چند فایده دنیوی و اخروی را که بر دعا برای تعجیل فرج امام زمان علیه السّلام مترتّب می شود، ذکر کرده ام. سپس به فکر افتادم کتاب مستقلّی در این باب بنویسم که مشتمل بر آن فوائد باشد و آنها را به نظم درآورد. امّا مشکلات زمانه و غم و اندوه پی درپی مرا از انجام این کار باز می داشت تا این که در خواب کسی بر من جلوه نمود که با قلم و بیان نمی توانم او را توصیف نمایم، یعنی مولایم د.

ص: 118

و امامم که در انتظارش هستیم و محبوب دل شکسته ام. ایشان با بیانی که از وصال محبوب شادی بخش تر و از صدای خوش بلبل هیجان انگیزتر بود به من فرمود:

این کتاب را بنویس و عربی هم بنویس و نام او را بگذار «مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم علیه السّلام» .

آن گاه همچون تشنه ای از خواب پریدم و در حسرت (دیدارش) افسوس می خوردم. قصد کردم تا امر ایشان را امتثال نمایم. . . امّا توفیق یاریم نکرد تا این که در سال گذشته (1330 هجری قمری) به خانه خدا سفر نمودم. چون آن جا وبا آمد و سختی ها بالا گرفت با خدای جلّ جلاله عهد بستم که اگر مرا از مهلکه ها نجات دهد و راه برگشت به وطن را برایم آسان سازد، تألیف این کتاب را شروع کنم. پس او بر من منّت گذاشت و از آن چه می ترسیدم سلامتم داشت-و چه بسیار است لطف و بخشش او که شامل حالم نموده است-بنابراین شروع به انجام این کار کردم تا عهد و پیمان خود را با خداوند ادا نموده باشم. . . . (1)

دو مورد دیگر از تشرّفات مرحوم صاحب مکیال را در ادامه مباحث خواهیم آورد.

برمی گردیم به بحث قبلی، بحث در این بود که در زمان غیبت امام عصر علیه السّلام وظیفه اصلی ما عمل به تکالیف دینی و وظایف شرعی است نه افتادن به دنبال جستجوی حضرت که معمولا با کنار گذاشتن یک سری وظایف و تکالیف همراه است و جایز نمی باشد. در این جا مناسب است که عین سخنان یکی از اساتید بزرگ حوزه علمیّه را که در همین خصوص اظهارنظر کرده اند، عینا نقل نماییم:

یا أحمدُ. . . فَمَن عَمِلَ بِرِضایَ، اُلزِمُهُ ثَلاثَ خِصالٍ: اُعَرِّفهُ شُکراً لا یُخالِطُهُ الجَهلُ و ذِکراً لا یُخالِطُهُ النِّسیانُ و مَحَبَّةً لا یُؤثِرُ علی مَحَبّتی مَحَبَّةَ المَخلُوقینَ. فاذا أحَبَّنی أحبَبتُه و أفتَحُ عَینَ قَلبِهِ اِلی جَلالی و لا اُخفی علیه خاصَّةَ خَلقی.(1)

خداوند، به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم می فرماید: هرکس به رضای من و آن چه من می خواهم، عمل کند و وظایفش را انجام دهد، واجبات را به جا آورد و محرّمات را ترک کند، من، سه مطلب را به او می دهم. یکی از آن سه، این است که «بندگان خاصّ خودم را از او مخفی نمی کنم» .

بنده عرض می کنم، تحقیقا، بالاترین و برترین بنده خاصّ خداوند، در این زمان، حضرت ولیّ عصر (أرواحنا لتراب مقدمه الفداء) است. اگر ما، به رضای الهی عمل کنیم، خداوند، او را از ما مخفی نخواهد کرد.

بعضی، خیلی اصرار داشتند که خدمت حضرت برسند، امّا حضرت علیه السّلام به واسطه بعضی دیگر پیغام داده که هر وقت موقع آن رسید، خودم می آیم. در این باره، قضایایی نیز نقل شده است. راه تشرّف به حضور حضرت خالصانه عمل کردن است. اگر خالصانه عمل کنیم، خود حضرت، به سراغ ما می آید. امّا این روزها، مسائل یک طوری دیگر شده است! و حضرت ولیّ عصر (عجل اللّه فرجه الشریف) تقریبا باید گفت وسیله ای برای جمع کردن عدّه ای شده که بیایید ما می خواهیم شما را ببریم خدمت حضرت، یا نه این که دست جمعی برویم، خلاصه می خواهیم راه آن را نشان شما بدهیم تا موفّق مؤیّد خدمت حضرت برسید و واقعیّت آن هم خیلی برای من واضح نیست بلکه این کارها یک گرفتاری هایی را نیز ایجاد کرده. علی کلّ حال بعضی از این آقایان هم می آیند این جا و بنده به آنها می گویم من راه آن را نمی دانم و برای آنها همین روایت را بیان می کنم که اگر عمل به وظیفه بکنید خودش به سراغ شما می آید.

در این باره، یکی از مراجع، قضیه ای را نقل می کرد که بد نیست آن را برای شما عرض کنم.

یکی از مراجع نقل می فرمود که در یکی از دهات شاهرود، روحانی متدیّن و 8.

ص: 120

ملاّیی بود و امور مردم را حلّ و فصل می کرد. وی پسری داشت که هیچ سواد نداشت و چند روزی که برای درس رفته بود، به بازی و تفریح گذرانده بود و درس نخوانده بود. بی سواد بی سواد بود. مردم، به گمان این که او هم همانند پدرش باسواد است و مسأله دان است، با سلام و صلوات، او را آوردند و روحانی محلّشان کردند، امّا او درباره ی بی سوادی خود، چیزی نگفت و هر مسأله ای که مردم از او می پرسیدند، از پیش خودش جواب می داد! وی، عقد ازدواج جاری می کرد و طلاق می داد و نماز میّت می خواند و وجوه شرعی می گرفت و هدایا را قبول می کرد و. . .

این جوان، یک مرتبه، به فکر فرو رفت و متذکّر شد که «بالاخره، تا کی این طور با دین مردم بازی کنم؟» پشیمان شد و واقع امر را به مردم اعلام کرد و گفت: «هرچه به عنوان حکم شرعی گفتم، از پیش خودم گفتم و هرچه عقد ازدواج برایتان اجرا کردم، احتیاطا، دوباره بخوانید که همه غلط بوده است. هر چه طلاق دادم، درست نبوده است و هرچه نماز میّت خوانده ام، صحیح نبوده است. همه را اعاده کنید.»

مردم، بسیار ناراحت شدند و بر سرش ریختند و هرچه می خورد، زدند و از ده بیرونش کردند.

او از ده بیرون آمد و با سر و صورت شکسته و لباس خونین و پاره، به طرف تهران حرکت کرد. در سرازیری راه تهران، مرد بسیار باوقار و محترمی، او را به اسم صدا زد و از او دل جویی کرد و سفره ای را که همراه داشت، باز کرد و او را میهمان کرد. از وی پرسید: «چرا ناراحتی؟» . جوان، قضیّه را گفت.

آن مرد به او فرمود: «می خواهی درس بخوانی و باسواد شوی و گذشته ات را جبران کنی؟» جوان پاسخ داد: «آری» . آن مرد فرمود: «در تهران، به مدرسه سیّد نصر الدّین، نزد آقای آمیرزا حسن کرمانشاهی می روی و می گویی حجره شانزده، خالی است کلیدش را به من بده و خودت هم یک درس برایم بگو». او، همین کار را کرد و نزد آمیرزا حسن کرمانشاهی شاهرودی که به اکثر علوم آشنا بود و تسلّط داشت، آمد و همان سخنان را گفت و درخواست کرد که منطق بو علی را به او درس دهد. ایشان بدون سؤال و پرسش، کلید را داد و گفت: «فردا ساعت هشت صبح برای درس نزد من بیا.»

آقای میرزا حسن کرمانشاهی می دید که آن جوان، گاهی از چیزهای مخفی

ص: 121

خبر می دهد. مثلا روزی به استاد گفت: «ای استاد! چرا مطالعه نمی کنی و سر درس حاضر می شوی؟» استاد گفت: «کتابم را چند روزی است گم کرده ام.» گفت: «همسرت، کتاب را زیر رختخواب های منزل مخفی کرده است، تا تو مطالعه نکنی و قدری به خانواده برسی.» قضیّه هم، عینا، همین طور بود.

آقای میرزا حسن کرمانشاهی، به او می گوید: «تو، این ها را از کجا می دانی؟ چه کسی این ها را به تو می گوید؟» جوان پاسخ می دهد: «آقای خیلی خوبی است که مرتّب به حجره ام می آید و با من غذا می خورد و حرف می زند. او گاهی، این مطالب را می گوید. همان کسی است که به من گفت نزد شما بیایم و درس بخوانم.»

استاد فهمید که این آقای خوب، باید همان یوسف زهرا، حضرت بقیّة اللّه الاعظم (أرواحنا لتراب مقدمه الفداء) باشد. استاد گفت: «می شود این دفعه که آمد، سلام مرا به او برسانی و اجازه ملاقات برای من بگیری؟» آن جوان می گوید: «آن آقا، فرد بسیار خوبی است و نیازی به اجازه ندارد.»

استاد می گوید: «نه؛ شما اجازه بگیرید.» پس از چندی، جوان گفت: «آن آقا فرمود که سلام برسان و بگو، مشغول درس و بحث باش، هروقت وقتش شد، خودم سراغ شما می آیم.»(1)

ناگفته نماند که عمل به رضای الهی در زمان غیبت امام زمان علیه السّلام شامل دعا برای دیدار آن حضرت هم می شود که جزء وظایف مستحبّی انسان به شمار می آید، امّا همان طور که قبلا هم گفتیم نباید عمل به این تکلیف استحبابی را بر انجام واجبات ترجیح داد و به بهانه عشق و ارادت به امام عصر علیه السّلام از انجام آنها طفره رفت یا نسبت به آنها بی تفاوت بود. .

ص: 122

است، نه ادّعای رؤیت.

از این گذشته، بسیاری از کسانی که خدمت امام عصر علیه السّلام مشرّف شده اند، خود از بالاترین رده های فقاهت و اجتهاد در علوم دینی بوده اند. کسانی نظیر علاّمه بحر العلوم و شیخ مرتضی انصاری و سیّد بن طاووس و علاّمه حلّی یا معاصرانی نظیر مؤلّف کتاب «مکیال المکارم» در عین دارا بودن بالاترین درجات علمی، حائز مراتب بالای تقوی و ورع بوده اند که نسبت دروغ گویی-آن هم در مورد ملاقات با امام زمان علیه السّلام-به هیچ وجه با مقام علمی و معنوی ایشان سازگار نیست. این گونه افراد از تشرّف خود به دیگران خبر داده اند. آیا می توان گفت که اینها اهل تظاهر بوده اند؟ ! یا خدای ناکرده از چیزی که اطمینان و یقین نداشته اند، سخن گفته اند؟ ! البتّه هیچ لزومی ندارد که انسان در حدّ بالایی از علم و تقوی باشد تا شرف حضور خدمت امام عصر علیه السّلام پیدا کند، ولی با وجود چنان افرادی در میان کسانی که از تشرّفشان خبر داده اند، نمی توان به طور کلّی حکم کرد که: هرکس خدمت امام زمان علیه السّلام مشرّف شود، خبری نمی دهد! این ادّعا صددرصد باطل است.

در این جا نمونه هایی را از بزرگانی که هریک به نحوی ادّعای رؤیت امام زمان علیه السّلام کرده اند، نقل می کنیم تا حق مطلب بیش از پیش ادا شود.

دلسوز اجازه نفرموده اند از ظاهر کردن امر خود معذورند و این (غیبت) سنّتی است که بسیاری از انبیا و اوصیا داشته اند. پس به این امر یقین داشته باش و آن را دین و عقیده خود قرار بده، همانا پدر تو ایشان را از نور خورشید در روز بهتر می شناسد.(1)

روشن است که مرحوم سیّد اگر به شرف دیدار امام زمان علیه السّلام نائل نشده بود، هرگز ادّعا نمی کرد که آن حضرت را از نور خورشید در روز بهتر می شناسد و می تواند فرزندش را از همه دلایل عقلی و نقلی در شناسایی امام عصر علیه السّلام بی نیاز کند! پس قطعا فضیلت تشرّف خدمت حضرت نصیب مرحوم سیّد بن طاووس شده است.

روزی نشسته بودم در مجلس درس آیة اللّه سیّد سند و عالم مسدّد فخر الشیعه علاّمه طباطبایی بحر العلوم قدّس سرّه در نجف اشرف که داخل شد بر او به جهت زیارت، عالم محقّق جناب میرزا ابو القاسم قمی صاحب «قوانین» در آن سالی که از عجم مراجعت کرده بود به جهت زیارت ائمّه عراق علیهم السّلام و طواف بیت اللّه الحرام.

پس متفرّق شدند کسانی که در مجلس بودند و به جهت استفاده حاضر شده بودند و ایشان زیاده از صد نفر بودند و من ماندم با سه نفر از خاصّان اصحاب او که در اعلی درجه صلاح و سداد و ورع و اجتهاد بودند.

پس محقّق مذکور متوجّه سیّد شد و گفت: «شما فایز شدید و دریافت نمودید مرتبه ولادت روحانیّه و جسمانیّه و قرب مکان ظاهری و باطنی را. پس چیزی به ما تصدّق نمایید از آن نعمتهای غیرمتناهیه که به دست آوردید.» پس سیّد بدون تأمّل فرمود که: «من شب گذشته یا دو شب قبل (و تردید از راوی است) در مسجد کوفه رفته بودم برای ادای نافله شب، با عزم به رجوع در اوّل صبح به نجف اشرف که امر مباحثه و مذاکره معطّل نماند. -و چنین بود عادت آن مرحوم در چندین سال-پس چون از مسجد بیرون آمدم، در دلم شوقی افتاد برای رفتن به مسجد سهله. پس خیال خود را از آن منصرف کردم از ترس نرسیدن به نجف پیش از صبح و فوت شدن امر مباحثه در آن روز ولکن شوق، پیوسته زیاد می شد و قلب، میل می کرد.

پس در آن حال که متردّد بودم، ناگاه بادی وزید و غباری برخاست و مرا به آن صوب حرکت داد. اندکی نگذشت که مرا بر در مسجد سهله انداخت. پس داخل مسجد شدم، دیدم که خالی است از زوّار و متردّدین جز شخصی جلیل که مشغول است به مناجات با قاضی الحاجات به کلماتی که قلب را منقلب و چشم را گریان می کند.

حالتم متغیّر و دلم از جا کنده شد و زانوهایم مرتعش و اشکم جاری شد از شنیدن آن کلمات که هرگز به گوشم نرسیده بود و چشمم ندیده از آن چه به من رسیده بود از ادعیه مأثوره و دانستم که مناجات کننده، انشاء می کند آن کلمات را، نه آن که از محفوظات خود می خواند.

پس در مکان خود ایستادم و گوش به آن کلمات فراداشتم و از آنها متلذّذ

ص: 126

بودم تا آن که از مناجات فارغ شد.

پس ملتفت شد به من و به زبان فارسی فرمود: «مهدی بیا!»

چند گامی پیش رفتم و ایستادم. امر فرمود که پیش روم. اندکی رفتم و توقّف نمودم. باز امر فرمود به پیش رفتن و فرمود: «ادب در امتثال است.» پیش رفتم تا به آن جا که دست آن جناب به من و دست من به آن جناب می رسید و تکلّم فرمود به کلمه مولی سلماسی.»

گفت: چون کلام سیّد به این جا رسید، یک دفعه از این رشته سخن دست کشید و اعراض نمود و شروع کرد در جواب دادن محقّق مذکور از سؤالی که قبل از این از جناب سیّد کرده بود. . .

جناب میرزا دوباره سؤال کرد از آن کلام خفی، سیّد به دست اشاره فرمود که «از اسرار مکتومه است.»(1)

همان طور که در خود حکایت آمده است، مرحوم بحر العلوم در نقل ماجرای تشرّف خویش برای مرحوم میرزای قمّی و مولی زین العابدین سلماسی هیچ تأمّل و درنگی نکردند و این نشان می دهد که اگر شرایط برای نقل تشرّف، مهیّا باشد و مانع و محذوری در کار نباشد، ادّعای رؤیت امام علیه السّلام هیچ اشکالی ندارد. آیا می توان سخن کسانی همچون علاّمه بحر العلوم را حمل بر تظاهر و خودنمایی کرد؟

یک شب به امام زمان علیه السّلام و پدران بزرگوار ایشان متوسّل شده و نیاز خود را به محضر ایشان عرضه داشتم. این توسّل در ماه رمضان بود. هنگامی که پس از طلوع خورشید از مسجد برگشتم، خوابیدم. حضرت را در خواب دیدم که به من چنین فرمود:

قدری باید صبر کنی تا از مال خاصّ دوستان خاصّ خود بگیریم و به تو برسانیم.

پس شاد و خوشحال در حالی که شاکر و سر دماغ بودم و وعده مولایم را محقّق شده می دانستم، از خواب بیدار شدم. پس از گذشت مدّتی یکی از برادران که او را فرد صالحی می دانستم و از او نسیم راحتی به مشامم می رسید، نزد من آمد و مبلغی به من بخشید که بدهی های مرا ادا کرد و ناراحتی مرا فرونشانید و گفت: این (پول) از سهم امام علیه السّلام است. از این امر بسیاربسیار خوشحال شدم و گفتم:

هذا تَأْوِیلُ رُؤیایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّی حَقًّا(1)(2).

تشرّف سوم: شبی در خواب مولایم صاحب الزمان علیه السّلام را دیدم که وارد خانه ای که الآن ساکن هستم، شدند در حالی که یکی از پیغمبران بنی اسرائیل همراه ایشان بود. سپس داخل اتاق رو به قبله من شدند و به من امر فرمودند که ذکر مصیبت مولای شهیدمان ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام را بکنم. من هم امر آن حضرت را اطاعت نمودم در حالی که ایشان روبه روی من نشسته و به سخنانم گوش می دادند. وقتی از ذکر مصیبت فارغ شدم، رو به سوی کربلا مشغول خواندن زیارت مولایمان ابی عبد اللّه الحسین علیه السّلام شدم. سپس رو به سمت طوس زیارت مولایمان ابی الحسن الرضا علیه السّلام را خواندم و آن گاه رو به سوی خود امام علیه السّلام، زیارت مولایمان حضرت حجّت را قرائت نمودم. وقتی از این زیارتها فارغ شدم و ایشان تصمیم به برگشتن گرفتند، آن پیامبری که همراه حضرت بود، از جانب ایشان مقداری پول به من داد که مبلغ آن را نمی دانم و هر دو نفر از نظرم غایب شدند. .

ص: 128

فردای آن شبی که از هنگام صبح نیکوتر و از روشنایی روز درخشنده تر بود، یکی از علمای بزرگوار را ملاقات کردم. ایشان پول پاکیزه ای به من داد که همچون باران پربرکتی بود. گفتم: هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَها رَبِّی حَقًّا(1) و خداوند صحّت رؤیایم را برایم آشکار کرد تا اشتیاقم بیشتر شود. علاوه بر این پس از این خواب آن قدر از برکت های باطنی و دانش های کامل غیرآشکار و معارف ایمانی و الطاف الهی به من عنایت شد که با زبان قلم قابل بیان نمی باشد.(2)

این موارد را به این جهت آوردیم تا روشن شود که نمی توان به طور کلّی ادّعا کرد که «هرکس خدمت امام زمان علیه السّلام مشرّف شود، حق ندارد بگوید من خدمت حضرت رسیده ام»!(3)

چنین ادّعایی از هیچ کس پذیرفته نیست. این چند مورد، تنها نمونه کوچکی بود از افراد بسیار زیادی که در زمان غیبت کبری خدمت حضرت مهدی علیه السّلام مشرّف شده و داستان تشرّف خود را نقل کرده اند. تنها در کتاب نجم الثاقب، مرحوم علاّمه نوری صد حکایت از باریافتگان به محضر امام علیه السّلام در دوران غیبت کبری نقل فرموده که بسیاری از ایشان خود جزء علما و فقهای بزرگوار شیعه بوده اند. همچنین مرحوم علاّمه شیخ علی اکبر نهاوندی در کتاب شریف «العبقریّ الحسان» بیش از صد و پنجاه مورد از تشرّفات افراد مختلف را در دوران غیبت کبری خدمت امام زمان علیه السّلام نقل کرده که اکثر اینها حقیقتا اهل ایمان و تقوی بوده اند. با وجود همه اینها به چه دلیل می توان گفت که هیچ یک از اینها حق نداشته اند بگویند که خدمت حضرت رسیده اند؟ ! آیا می توان همه این افراد و کسانی نظیر علاّمه مجلسی و محدّث نوری و بسیاری دیگر از علمای باتقوی که این قضایا را نقل کرده اند، متّهم به وظیفه نشناسی در این امر نمود؟! د.

ص: 129

قضایای متقن را به مردم و جوانان بگویید تا منقلب شوند.(1)

این که فرموده اند: «نه هر داستانی از هرکسی» ، به این جهت است که باب سوء استفاده و ادّعاهای باطل در این زمینه کاملا باز است. بنابراین نمی توان گفت که هر کس خبری از تشرّف خود خدمت امام عصر علیه السّلام داد، راست می گوید و باید سخنش را پذیرفت.

بحث فعلی مفید است. به عنوان نمونه به این سؤالات و پاسخها توجّه شود:

انتظار: آیا امکان دارد که برخی از افراد بتوانند خدمت حضرت برسند و از این طریق از آن حضرت استفاده کنند؟

پاسخ: امکان دارد؛ ولی باید بدون هرگونه ادّعایی باشد.

انتظار: پس توقیع حضرت که می فرماید: «هرکس ادّعای مشاهده کرد، تکذیبش کنید» چه می شود؟

پاسخ: در اوایل، ادّعای مشاهده همراه با نیابت بود. در زمان نائبان چهارگانه، ادّعای مشاهده امام علیه السّلام با ادّعای نیابت همراه بود. پس وقتی حضرت فرمود: «فمن ادّعی المشاهدة قبل السّفیانی و نفس الزکیّة فهو کذّاب مفتر» ، مشاهده های متبادر ذهنی سؤال کننده (مشاهده همراه با ادّعای نیابت) مورد نظر بوده است.

انتظار: آیا حضرت نمی توانستند با صراحت بفرمایند ادّعای نیابت را تکذیب کنید، یعنی، الآن در زمان ما اگر کسی ادّعای مشاهده کرد نباید تکذیبش کرد؟

پاسخ: نه، اگر ادّعای نیابت ندارد، لازم به تکذیب نیست. برخی از افراد ادّعای نیابت دارند که اینها را باید تکذیب کرد.

انتظار: آیا در غیبت صغری، صرف مشاهده با نیابت خاصّه ملازمه ای داشت یا این که معطوف به قرینه ای بود؟

پاسخ: «الاصل عند ما تطلق المشاهدة» ؛ یعنی، با نیابت.

«عند ما تطلق المشاهدة فی الغیبة الصغری یعنی معها النیابة»(1) امام علیه السّلام خواست تفکیک کند.

انتظار: آیا این ملازمه، از لحاظ لغوی وجود دارد؟

پاسخ: نه، عرف بوده است: مشاهده اعمّ از نیابت است و معنای نیابت را نمی دهد؛ ولی آن وقت می گفتند: «شاهده فلان» ؛ یعنی، ادّعای نیابت کرد. این نوع مشاهده در روایت نفی شده است.

. . . این مشاهده منفی، کدام مشاهده است؟ مشاهده ای که الآن ادّعا می کنند .

ص: 132

یا مشاهده خاصّه است؟ وقتی احتمال آمد، استدلال باطل می شود.

اشخاصی که در غیبت کبری، ادّعا کرده اند؛ اشخاص پرهیزگار و دارای حواسّ سالم هستند و کرامت ها آورده اند. ادّعایی هم ندارند و این کافی است برای این که نفی این مشاهده، نشده است.(1)

در همین خصوص با یکی دیگر از اساتید گفتگویی ترتیب داده اند که به برخی از سؤالها و پاسخها اشاره می شود:

انتظار: شما در مورد توقیع شریف که مدّعیان مشاهده را تکذیب فرموده، چه نظری دارید؟ یعنی بر فرض عدم ادّعای نیابت یا سفارت، آیا باوجوداین توقیع، باز هم امکان ملاقات وجود دارد؟

پاسخ: معنای درست این توقیع-که بیشتر علمای شیعه هم پذیرفته اند-نفی و تکذیب مقام و منصب «ارتباط» است.

انتظار: آیا منظور شما «نیابت» است؟

پاسخ: لازم نیست حتما واژه «نیابت» مطرح باشد، بلکه همین که شخص مدّعی ماهیّت ارتباط باشد، مورد تکذیب است (با هر لفظی که باشد مثل نمایندگی، ارتباط، رابط، سفیر، کانال و. . .) چرا که چنین جایگاهی وجود ندارد و ما علم به عدم آن داریم.

در بعضی موارد چه بسا فردی در واقع خدمت امام زمان عجّل اللّه فرجه هم مشرّف شده باشد، امّا با فریب خوردن و اغوای نفس، این تشرّف را به همان «ماهیّت باطل» برگرداند و ادّعای دروغین مطرح کند.

در کتاب غیبت شیخ طوسی، غیبت نعمانی و کمال الدین شیخ صدوق روایاتی داریم؛ مبنی بر این که در زمان غیبت صغری، برخی افراد خدمت حضرت عجّل اللّه فرجه مشرّف شده اند؛ امّا تشرّف آنان، به صورت تأدیب و تشر زدن بوده است؛ مثلا در عراق، شخصی پول هنگفتی گرفت که به نیابت حضرت، حجّی به جا آورد. امّا آن پول را به پسر شراب خوار خود داد. در تشرّف، حضرت مهدی علیه السّلام به او فرمودند: «اَما تَستَحیی یا شیخ! النیابةُ عَمَّن و تُعطیها لِمَن؟ لا اَراکَ الاّ أن تَعمی بَعدَ کذا یوم؛ ای مرد! آیا حیا .

ص: 133

نمی کنی؟ نیابت از که بود و تو به چه کسی واگذار کردی؟ می بینمت که پس از گذشت چند روز نابینا شده ای» و بعد از چهل روز، آن شخص کور شد.

به هرحال، بیشتر علمای شیعه، این مطلب را گفته اند که اگر کسانی ادّعای نمایندگی، نیابت، سفارت و. . . داشته باشند، این ادّعای باطلی است و ادلّه عقلی و نقلی، بر بطلان این ماهیّت وجود دارد.

انتظار: به چه دلیل شما از عبارت توقیع (تکذیب مدّعیان مشاهده) ، تکذیب مدّعی نیابت، سفارت و. . . را استفاده می کنید؟

پاسخ: بزرگان برای این مطلب، قرینه هایی را ذکر کرده اند.

این توقیع شریف، در اواخر عمر نایب چهارم صادر شده است. اگر توقیع را از صدر تا ذیل بخوانیم؛ می فهمیم که آن حضرت، در صدد بیان این مطلب بوده اند که تا زمان ظهور، دیگر نیابتی وجود ندارد.(1)

نظر یکی از مراجع بزرگوار تقلید در این زمینه را می توانیم به عنوان جمع بندی نهایی در مسأله تلقّی کنیم. ایشان فرموده است:

ممکن است مراد از این که «مدّعی مشاهده» کذّاب و مفتری خوانده شده است، کسانی باشند که ادّعای نیابت کنند و بخواهند با دعوی مشاهده و شرفیابی، خود را واسطه بین امام و مردم معرّفی نمایند؛ و همین حکایات و وقوع تشرّف اشخاص به خدمت آن حضرت هم، قرینه و دلیل است بر این که در این توقیع، نفی مطلق مشاهده و شرفیابی، مراد نیست، بلکه مقصود، نفی ادّعایی است که دلیل بر تعیین شخص خاصّی به نیابت باشد.

و ممکن است مراد از توقیع مذکور نفی ادّعای اختیاری بودن مشاهده و ارتباط باشد؛ یعنی اگر کسی مشاهده و ارتباط را به اختیار خود ادّعا کند، به این صورت که هروقت بخواهد خدمت امام علیه السّلام شرفیاب می شود، یا ارتباط پیدا می کند، کذّاب و مفتری است و این ادّعا از احدی در غیبت کبری پذیرفته نیست. . . . علاوه بر این، پیرامون این توقیع، توضیحات دیگری نیز علمای اعلام داده اند و در کتابهایی مثل «جنّة المأوی» مرحوم محدّث نوری نقل شده است.(2)5.

ص: 134

و الاّ اگر کسی ادّعای نیابت خاص و باب بودن را نداشته باشد، چرا تکذیب شود؟ اگر قرینه بر صحّت داشته باشد، می پذیریم و الاّ کاری به کار او نداریم و نه ردّش می کنیم و نه می پذیریم.(1)

زمان علیه السّلام را به وسیله عدّه خاصّی در زمان غیبت کبری نمی کند. همین بیان-البتّه به صورت کامل تر-به عنوان اوّلین پاسخ علاّمه عراقی در جمع بین این اخبار و احادیث دالّ بر امکان رؤیت آمده است:

امّا اخبار دیگر، پس مراد به آنها غیبت و استتار از غالب مردم می باشد، نه همه ایشان چنان که ملائکه و جن را غایب از انظار گویند با آن که بعضی انبیا بعضی ملائکه را دیده اند و بعضی از مردم برخی از جن را دیده و می بینند و همچنین خضر را غایب گویند و دیده شده.(1)

پاسخ دیگر ایشان چنین است:

به علاوه آن که ظاهر این اخبار آن است که دیده نمی شود با آن که اخبار بسیار دلالت دارد بر این که می بینند و نمی شناسند مثل خبر سدیر صیرفی از حضرت امام صادق علیه السّلام . . . .(2)

ما این حدیث شریف را همراه با توضیح معنایش در فصل اوّل نقل نموده ایم.

ملاحظه می شود که برخلاف ادّعای منقول از سیّد بحر العلوم ، ایشان هرگز نگفته اند که «شما مأمور به تکذیب هستید و اگر بنده هم گفتم بله، بگویید: این واقعیّت ندارد!» چنین نسبتی به جناب بحر العلوم نمی توان داد. فرمایش ایشان درست عکس این ادّعاست. فرموده اند که هرچند ظاهر بعضی از اخبار، کاذب بودن مدّعی مشاهده است؛ امّا نباید و نمی توان این گونه اخبار را حمل بر معنای ظاهری شان کرد، بلکه باید آنها را خلاف ظاهر معنا نمود.

البتّه با توضیحاتی که درباره معنای «مشاهده» و نیز اخباری نظیر «لا یرونه» بیان شد، همین سخن منقول از سیّد بحر العلوم نیز مورد مناقشه و اشکال واقع می شود و لذا این که ظاهر این احادیث بر نفی رؤیت امام علیه السّلام در زمان غیبت کبری دلالت می کند، مسلّم و معلوم نیست. حال به فرض هم چنین باشد، باید از معنای ظاهری آنها دست برداریم. بنابراین از کلام مرحوم بحر العلوم به هیچ وجه نمی توان استفاده کرد که ایشان قائل به لزوم تکذیب مدّعی رؤیت بوده اند.

ادّعای اوّل ایشان را قبلا نقل و نقد کرده ایم، بحث فعلی در مورد مسأله دوم است. مراد ایشان این است که تکذیب به معنای دروغگو دانستن مدّعی رؤیت -در واقع-نیست، بلکه به این معناست که با شخص مدّعی همچون دروغگو رفتار شود. بنابراین دروغگو دانستن (تکذیب) به دو معنا به کار می رود: گاهی به این معنا که شخص را حقیقتا دروغگو بدانیم که در این صورت او را مرتکب گناه کبیره و لذا فاسق دانسته ایم. معنای دیگر این که او را در نحوه رفتارمان دروغگو بدانیم، یعنی با او معامله فرد دروغگو کنیم. در این صورت او را به گناه و فسق متّهم نکرده ایم ولی در عمل نیز به ادّعایش ترتیب اثر نداده ایم. پس این که شخص مدّعی واقعا خدمت امام زمان علیه السّلام مشرّف شده یا خیر، محلّ بحث نمی باشد، بلکه این که نحوه رفتار ما با چنین شخصی باید چگونه باشد، مورد بحث و گفتگوست.شبیه این مسأله در فقه، موردی است که اثبات شرعی چیزی با شهادت شاهدان صورت می پذیرد؛ مثلا هلال ماه شوّال با شهادت شهود عادل شرعا اثبات می شود. منظور از اثبات شرعی هلال ماه این است که احکام شرعی خاصّ بر آن مترتّب می گردد و افطار روز بعد واجب می شود. حال اگر فقط یک شاهد، مدّعی رؤیت هلال شوّال شود، شروع ماه شوّال شرعا و تعبّدا ثابت نمی گردد و آثار خاصّ آن ماه بر ادّعای او مترتّب نمی شود. در این صورت فرد مدّعی عملا تکذیب می شود چون هیچ اثر شرعی بر ادّعایش مترتب نمی شود، امّا تکذیب او به معنای دروغگو و فاسق دانستن او نیست و لذا از عدالت نیز ساقط نمی گردد.

در مورد ادّعای رؤیت امام زمان علیه السّلام نیز برخی معتقدند که باید این گونه رفتار شود، یعنی شخص مدّعی تکذیب گردد، امّا نه به این معنا که او را دروغگو بدانیم، بلکه صرفا به این معنا که بر ادّعایش آثار عملی بار نکنیم. شاید مراد استاد محترمی که فرموده بود: «در مورد ادّعای رؤیت امام زمان علیه السّلام اصالت اشتباه و دروغ جاری است و الاصل فیه الکذب حتّی یثبت» همین معنا باشد. یعنی این که به صرف ادّعای رؤیت نمی توان آثار عملی دیدن امام زمان علیه السّلام را بر آن مترتب نمود، نه این که مدّعی را دروغگو بشماریم. در این صورت مقصود گوینده همان چیزی

ص: 140

است که در این جا محلّ بحث می باشد. ایشان می خواهد بفرماید که ما کاری به راستگو یا دروغگو بودن مدّعی رؤیت-در واقع-نداریم، بلکه می خواهیم بدانیم که چه موقع می توان آثار عملی بر این ادّعا بار نمود و تا وقتی رؤیت شخص شرعا اثبات نشود، آثار عملی بر آن بار نمی گردد. بنابراین اصل، عدم ترتّب این آثار است تا وقتی که آن ادّعا اثبات شود.

در بررسی این دیدگاه باید به چند نکته توجّه شود:

کنیم و وجود توقیع مذکور مشکلی در این امر ایجاد نمی کند. بنابراین دلالت توقیع بر مقصود طرفداران این دیدگاه، مسلّم و مستدل نیست.

علاوه بر این اگر بخواهیم از این توقیع به عنوان یک دلیل معتبر شرعی برای لزوم تکذیب مدّعی رؤیت استفاده کنیم، باید از جهت سند نیز قابل قبول باشد. پس خوب است نظر صاحب نظران در این خصوص بررسی گردد. ما در این جا به ذکر فرمایش یکی از بزرگان علم الحدیث در این مورد اکتفا می کنیم و بحث جامع و کامل را به محلّ خود موکول می نماییم. مرحوم علاّمه میرزا حسین طبرسی نوری پس از نقل توقیع حضرت به علیّ بن محمّد سمری چنین فرموده اند:

و نیز در چند خبر دیگر اشاره به این مطلب فرموده اند و جواب از این خبر به چند وجه است:

جواب اوّل آن که: این خبر ضعیف و غیر آن، خبر واحدند که جز ظنّی از آن حاصل نشود و مورث جزم و یقین نباشد؛ پس قابلیّت ندارد که معارضه کند با وجدان قطعی که از مجموع آن قصص و حکایات پیدا می شود، هرچند از هر یک از آنها پیدا نشود. . . پس چگونه رواست اعراض از آنها به جهت وجود خبر ضعیفی که ناقل آن که شیخ طوسی است، عمل نکرده به آن در همان کتاب. . . پس چه رسد به غیر او.

و علمای اعلام از قدیم تا حال، امثال این وقایع را قبول دارند و در کتب ضبط فرموده اند و به آن استدلال کرده اند و اغنا نموده اند و از یکدیگر گرفته اند و از هر ثقه مأمونی که اطمینان به صدق کلام او داشته اند، نقل امثال آنها را از او تصدیق کرده اند. چنان که در غیر این مقام با او می کردند.(1)

به وسیله چند شاهد عادل، عید فطر شرعا اثبات می گردد و احکام خاصّ آن برای انسان منجّز می شود. این در حالی است که چه بسا برای انسان هیچ اطمینان وجدانی نسبت به حلول ماه شوّال حاصل نگردد. امّا اگر وجدانا به فرا رسیدن شوّال یا باقی بودن ماه رمضان اطمینان و یقین پیدا کند، دیگر نیازی به دلیل و شاهد شرعی برای اثبات ماه شوّال ندارد. بنابراین مطابق آن چه اطمینان نموده، عمل می نماید و نیازی به تعبّد نسبت به ادّله شرعی پیدا نمی کند. این اطمینان ممکن است از نقل فقط یک نفر-آن هم غیر عادل-برای انسان حاصل شود و با اتّکا به قرائنی راستگو بودن او وجدانا ثابت شود.

در مسأله رؤیت امام زمان علیه السّلام نیز عینا همین طور است. اگر کسی از نقل تشرّفی به محضر امام زمان علیه السّلام به اطمینان و یقین برسد، دیگر از ملاحظه دلیل و بیّنه شرعی و تعبّدی در این خصوص بی نیاز می شود. برای او ادّعای تشرّف (همراه با قرائن اطمینان آور) دلیل وجدانی خواهد بود نه شرعی و تعبّدی. در این صورت اگر هم خبر توقیع یا امثال آن معتبر باشند، وظیفه تکذیب (به معنای موردنظر این دیدگاه) شامل او نمی شود، چون او وجدانا به وقوع تشرّف اطمینان یافته است. این اطمینان از هر طریق عقلایی که حاصل شود، حجّت است. معمولا وجود قرائنی به همراه اعتماد بر راستگو بودن مدّعی رؤیت، این اطمینان را در انسان به وجود می آورد. حال اگر تک تک این ادّعاها برای انسان ایجاد قطع و یقین به وقوع تشرّف نکند، حدّاقل این است که-به فرمایش مرحوم محدّث نوری-از مجموع قصص و حکایات تشرّفات، وجدان قطعی نسبت به اصل وقوع تشرّف حاصل می شود و به این ترتیب، نیازی به رجوع به ادلّه شرعی و تعبّد نسبت به مدلول آنها به وجود نمی آید و لزوم تکذیب (به معنای مورد ادّعای بعضی اساتید) موضوعا منتفی می شود.

نتیجه این که در مسأله ادّعای رؤیت امام زمان علیه السّلام در زمان غیبت کبری، همان روالی که عقلا در پذیرش یا ردّ همه ادّعاهای دیگر دارند، موجّه و مقبول است و وظیفه تکذیب برای کسانی که اطمینان به تشرّفات پیدا می کنند، وجود ندارد.

ص: 143

چنان که مرحوم علاّمه نوری هم تذکّر داده اند: «علمای اعلام. . . از هر ثقه مأمونی که اطمینان به صدق کلام او داشته اند، نقل امثال آنها را از او تصدیق کرده اند، چنان که در غیر این مقام با او می کردند.» یعنی مسأله نقل و قبول تشرّفات مانند نقل سایر حوادث با یک سری معیارهای عقلایی مورد قبول، بررسی و ارزیابی می شود و حساب جداگانه ای نسبت به امور دیگر پیدا نمی کند.

مطرح کنند و یا تأویلاتی را بیان بفرمایند؟

برحسب ظاهر تاکنون واقع نشده که حضرت، حاکم، وارد یا ناسخی را مطرح کنند؛ زیرا در روایات مستفیضه-و شاید متواتر-آن هم در دوران غیبت صغری، و از خود حضرت رسیده که تنها قرآن و روایات رسیده از پدران من در حقّ شما حجّت است؛ مثلا می فرماید: «قد رَوَیتُم أنتم عَنِ الصادِقِ علیه السّلام هذه الرِوایَةَ و رَوَیتُم عن الکاظمِ علیه السّلام هذه الروایةَ، فَبِاَیِّهِما عَمِلتَ، اَنتَ مُخَیَّرٌ». شما این روایت را از امام صادق علیه السّلام دارید (و در مقابل) روایتی از امام کاظم علیه السّلام هم آورده اید، پس مخیّر هستید که به هرکدام از آنها عمل کنید. در جای دیگر فرموده اند: «شما در این موردی که سؤال کردید، از امام صادق علیه السّلام روایت دارید، به همان عمل کنید» . و این مطلب، به طور مکرّر در توقیعات مستند از حضرت رسیده است.

ما تا به حال به توقیعی برخورد نکرده ایم که حضرت ولیّ عصر، غیر از مخصّص های ائمّه قبل، تخصیصی اعمال یا بیان فرموده باشد. همان مقداری از احکام و معارف که از سوی امامان پیشین بیان شده، تأمین کننده وظایف است، تا وقتی که اذن ظهور حقایق، به دست خود ایشان داده شود. ازاین رو همه علما قائل اند که دسته ای از احکام، نزد حضرت هست و مقدّر شده که به دست ائمّه دیگر، عمل نشود، تا این که زمان ظهور برسد. در روایات آمده است: «یأتی بأمر جدید، بحکم جدید» ؛ یعنی، تغییر در احکام، جلوه ها و بطون عمیق آنها، در زمان ظهور نمایان می شود.(1)

با توجّه به این مطلب می توان فهمید که خود امام عصر علیه السّلام با این که در زمان غیبت کبری عنایات زیادی به مؤمنان و باریافتگان به محضر ایشان داشته اند، امّا به هیچ وجه نخواسته اند که از طریق این ملاقات ها به تصحیح یا تکمیل شریعت اقدام فرمایند و بنابراین سخنانی که در این تشرّفات از قول امام علیه السّلام نقل می شود، نوعا به رفع مشکلات شخصی یا راهنمایی به وجود برخی ادلّه شرعی و امثال اینها خلاصه می شود و هیچ موردی در این ملاقات ها نمی توان یافت که حضرت .

ص: 145

یک حکم شرعی را حتّی به صورت بیان مخصّص یا مقیّد مطرح کرده باشند. علما و فقهای شیعه هم هیچ تشرّف خاصّی را تعبّدا «حجّت» نمی دانند و بنابراین آثار و احکام عملی بر هیچ تشرّفی «تعبّدا» مترتّب نمی شود.

از طرف دیگر روشن شد که اصولا چنین فایده ای بر تشرّفات خدمت حضرت در زمان غیبت کبری مترتّب نیست. به این ترتیب لزوم تکذیب به معنای مورد بحث، در این جا بی اثر خواهد بود، زیرا در صورت تصدیق مدّعی تشرّف هم، ترتّب آثار عملی بر آن-از روی تعبّد-منتفی است و هیچ یک از علمای شیعه نیز قائل به حجّیّت یک تشرّف خاص-به معنایی که گفته شد-نیستند. امّا اگر کسی از روی قرائن و شواهد عقلایی یقین کند که خدمت امام عصر علیه السّلام مشرّف شده، این قطع برای شخص قاطع حجّیّت دارد و برای هرکس دیگری هم که از نقل این تشرّف به قطع برسد، این حجّیّت حاصل است و در این صورت همه آثار و لوازم حجّیّت نیز بر آن بار می شود. امّا این حجّیّت از باب حجّیّت قطع و یقین است نه این که عنوان تشرّف خدمت حضرت، شرعا و تعبّدا-حتّی در صورت عدم اطمینان به تشرّف-حجّت باشد.(1)

پس در مجموع می توان گفت که ملاقات با امام زمان علیه السّلام در زمان غیبت کبری، خودش تعبّدا حجّیّت ندارد و بنابراین هیچ اثر شرعی عملی هم تعبّدا بر آن مترتّب نمی گردد. امّا اگر برای کسی در خصوص یک ملاقات، قطع و اطمینان عقلایی حاصل شود-چه خودش مشرّف شده باشد و چه دیگری-آن ملاقات خاص برای شخص قاطع، حجّیّت دارد امّا این حجّیّت از باب حجّیّت قطع است نه این که تشرّف-از آن جهت که عنوان تشرّف دارد-حجّت باشد. پس در مورد غیرقاطع، لزوم تکذیب (به معنای مورد بحث) بی اثر و بی حاصل است و نسبت به قاطع هم، تکذیب موضوعا منتفی می باشد، چون بنا به فرض، او به واقع یقین دارد، بنابراین نمی تواند آثار واقع را بر آن بار نکند. 1.

ص: 146

این احتیاط به این جهت بوده که این بزرگواران اوّلا نمی خواسته اند خود را مطرح کنند و این از صفات فوق العاده پسندیده مؤمن است که از ذکر مناقب و فضائلش-حتّی از زبان دیگران-گریزان است، چه رسد به این که خودش از خودش تعریفی بکند. ثانیا می خواسته اند باب ادّعاهای باطل و گزاف در حقّ آنها و دیگران باز نشود. بسیاری از مردم عوام وقتی بفهمند کسی خدمت امام زمان علیه السّلام مشرّف شده است، او را بیش از حدّ ادّعایش بالا می برند و چه بسا گمان نیابت و سفارت هم در حقّ او بکنند و باز شدن این باب، مخالف عقیده قطعی تشیّع در زمان غیبت کبری است. این علمای بزرگ می دیدند که اگر جلوی مطرح شدن چنین ادّعاهایی از ابتدا گرفته نشود، زمینه برای سوء استفاده افراد مغرض کاملا باز و فراهم می شود.

اکنون با وجود اعمال همه این دقّت ها و احتیاطها مشاهده می کنیم که در بیشتر زمانها-از جمله زمان خودمان-افراد ظاهر الصلاحی به چشم می خورند که ادّعاهای گزاف زیادی دارند: برای کسانی به دروغ از طرف امام زمان علیه السّلام پول یا پیغام می برند! یا از جانب ایشان به قلم خودشان برای دیگران توقیع صادر می کنند! خود را رابط میان مردم و امام علیه السّلام معرّفی می کنند و امثال این جور اباطیل. گاهی بعضی از ایشان چنان موقعیّتی نزد عوام الناس پیدا می کنند که اگر خودشان هم بگویند اشتباه کردیم یا دروغ گفتیم، از آنها نمی پذیرند! ! برخی از همین افراد اعتقادشان این است که برای جذب دلها به سوی امام علیه السّلام مجاز هستند که جریان تشرّفی دروغین را نقل کنند! با این ترتیب بزرگانی که از نقل تشرّف خود اوّلا ابا داشته اند و بعد با اصرار دیگران به سختی و با کراهت، آن را نقل کرده اند، حق داشته اند که چنین کنند.

دومین قرینه برای تشخیص راستگویی کسی که تشرّفی را نقل می کند، عالم بودن او در امر دین است. آگاهی به احادیث و معارف قرآن و سنّت باعث می شود که احتمال اشتباه انسان در تشخیص امام علیه السّلام-در خواب یا بیداری-بسیار کم شود.

ص: 148

بگذارند، من چند نفری را معیّن کردم تا ازدحام مردم را از من دفع کنند تا بتوانم کسی را که حجر را نصب می کند، ببینم. پس هرکه خواست آن را در جایش نصب کند، حجر تکان خورده در جای خود قرار نمی گرفت. تا این که جوانی گندم گون و خوش روی آمد، حجر را گرفته و در جایش گذاشت و قرار گرفت به گونه ای که گویا اصلا زایل نشده بود و از مشاهده این حال صداهای مردم بلند شد.

پس برگشت و از مسجد الحرام بیرون رفت. از جای برخاسته و از پی او رفتم و مردم را از جلوی خود به چپ و راست می راندم به گونه ای که ایشان خیال کردند که کم عقلم و بدین جهت مردم راه را برای من باز می کردند و من چشم از او برنمی داشتم تا این که از مردم جدا شد. من با سرعت و شتاب می رفتم و او با آرامی، با این وجود به او نمی رسیدم.

و وقتی به جایی رسید که غیر از من کسی او را نمی دید، ایستاد و به من توجّه نموده فرمود: بیار چیزی را که با توست. رقعه را به او دادم. بی آن که به آن نگاه کند، فرمود: بگو در این مریضی ترسی بر او نیست و آن چه چاره ای از آن نیست سی سال دیگر خواهد بود. آن گاه گریه مرا گرفت به حدّی که طاقت حرکتم نماند، مرا گذاشت و گذشت.

ابو القاسم گوید: ابن هشام این قصّه برای من گفت. بعد سال سیصد و شصت و هفتم {367} رسید. ابو القاسم مریض شد و شروع به نظر در امورات خود کرده و خود را مهیّای قبر نمود. وصیّتی نوشته و در آن بسیار جدّیّت نمود. به او گفته شد: این بیم تو چیست؟ شاید که خداوند به شفا بر تو تفضّل نماید و این چیزی نیست که بترسی. گفت: این سالی است که وعده مرگ به من داده شده و از آن ترسانده شدم. پس در همان بیماری فوت شد.(1)

در این داستان قرائن صدق متعدّدی وجود دارد که اعتماد و اطمینان انسان را به حدّ یقین و قطع می رساند. منظور از قطع، معنای عرفی آن است که در برخی .

ص: 150

موارد برای عقلا حاصل می شود. هرچه قرائن صحّت چیزی بیشتر شود، احتمال صدق آن بالا می رود تا جایی که به حدّ قطع و یقین عرفی برسد و داستان فوق از همین قبیل است. یکی از این قرائن، عالم بودن جناب ابن قولویه از این حقیقت بود که حجر الاسود را فقط حجّت خداوند روی زمین بر جایش نصب می کند و همین باعث شد تا ابن هشام را به عنوان نایب خود به مکّه بفرستد.

انسان در این مسأله باید مراقب باشد که به افراط یا تفریط درنغلتد. افراط این است که انسان، بسیار خوش گمان و زودباور باشد و هر ادّعایی را از هرکس به راحتی قبول کند و تفریط هم این است که در هیچ موردی-هرچند قرائن صدق داشته باشد-به اطمینان نرسد و مدّعی شود که اصلا نمی توان در این موضوع به اطمینان رسید. مگر انسان در سایر مسائل مهمّ زندگی اش چگونه به اطمینان می رسد؟

آیا با دقّت فلسفی و منطقی می توانیم در یک مورد و یک مسأله به قطع و یقین صددرصد برسیم به طوری که احتمال عدم اشتباه در آن به صفر برسد؟ چرا چیزی که در هیچ موردی عملی نیست، در مورد تشرّفات خدمت امام علیه السّلام ملاک و معیار بدانیم؟ ! ما کجا می توانیم در مسائل عادی زندگی، صددرصد به عدم خطای خویش مطمئن باشیم که در مورد ملاقات با حضرت چنین انتظاری داشته باشیم؟

بنابراین همان طور که ساده لوحی و خوش باوری در این مسأله، خطرناک و انحراف انگیز است، سخت گیری بی دلیل و عدم اعتماد محض نسبت به همه تشرّفات منقول نیز خود مصداق انحرافی بزرگ و خطایی فاحش در اعتقادات و معارف دینی است و باعث بی اعتمادی نسبت به همه علما و دانشمندان شیعه -نظیر سیّد بن طاووس و علاّمه بحر العلوم و. . . -می شود که ادّعای تشرّفشان قطعی و مسلّم است.

سوءاستفاده عدّه ای جاهل یا مغرض از علاقه ای که عموم شیعیان به ملاقات با امام زمانشان دارند، نباید اصل امکان و وقوع تشرّفات صحیح را زیر سؤال ببرد.

همچنین خلط بعضی خرافات با عقاید حقّه در این مورد نباید باعث بی اعتمادی نسبت به هر ادّعایی در این زمینه گردد.

ص: 153

ص: 154

ایشان در ضمن سفارش هایی به فرزندش، در خصوص حضرت مهدی علیه السّلام می فرماید:

ای فرزندم محمّد! از اموری که به تو گوشزد می کنم-خداوند عقل و قلب تو را از تصدیق اهل صدق و توفیق شناخت حق پر کند-این است که خداوند بر حسب قدرت و رحمت خویش، پاسخ مولایمان مهدی-صلوات اللّه و سلامه علیه- را به تو می شناساند. یکی از این راه ها حدیثی است که محمّد بن یعقوب کلینی در کتاب «الرسائل» نقل فرموده-از فردی که او را نام می برد-می گوید: شخصی در نامه خود به امام هادی علیه السّلام چنین نوشت: همانا انسان دوست دارد آن گونه که با خدای خود راز و نیاز می کند با امامش راز و نیاز داشته باشد (چه کار باید بکند؟)

حضرت در پاسخ چنین مرقوم فرمودند:

اِن کانَت لک حاجَةٌ فَحَرِّک شَفَتیک فانّ الجوابَ یأتیک.(1)

اگر حاجتی داری، لبهایت را باز کن، جواب به تو می رسد.

طریق دیگر حدیثی است که راوندی در کتاب «الخرائج» از محمّد بن فرج روایت نموده که: حضرت علیّ بن محمّد علیهما السّلام به من فرمودند:

اِذا اَرَدتَ اَن تَسأَلَ مَسأَلَةً فَاکتُبها و ضَعِ الکِتابَ تَحتَ مُصَلاّکَ و دَعهُ ساعةً ثُمَّ اَخرِجهُ وَ انظُر فیه.(2)

هرگاه پرسشی داشتی، آن را بنویس و زیر سجّاده نماز خود قرار بده و مدّتی صبر کن، سپس آن را بیرون آور و در آن بنگر.

(محمّد بن فرج) می گوید: همین کار را انجام دادم و پاسخ سؤال خود را با خطّ حضرت در آن یافتم.

(ای فرزندم!) من به همین مقدار برای بیدار نمودن تو اکتفا کردم و راه به سوی امام تو باز است، برای کسی که خداوند بخواهد عنایت و احسان کامل خود را شامل حالش بگرداند.(3).

ص: 156

مرحوم صدر السلام همدانی پس از نقل عبارت سیّد بن طاووس خطاب به خواننده کتابش می گوید:

پس تو ای بیچاره! اگر باور داری این مقامات و کلمات را، پس چه وقت، خود را به این درجه خواهی رسانید و چه هنگام، تحصیل این مقام را خواهی نمود؟

ترسم نرسی به کعبه، ای اعرابی!

کاین ره که تو می روی به ترکستان است.(1)

پس از معرفت خدای عزّ و جل و معرفت پیامبرش (که لازمه اینها معرفت ائمّه علیهم السّلام نیز هست) هیچ عملی بافضیلت تر از بغض و تنفّر نسبت به دنیا نیست.

بنابراین کسانی که می خواهند به درجه بالای بهره وری از وجود مقدّس امام عصر علیه السّلام در زمان غیبت برسند، باید به همین تکلیف موردنظر، جامه عمل بپوشانند. ما در این جا برای رعایت اختصار بخش هایی از سخنان مرحوم صدر الاسلام همدانی را در این خصوص نقل می کنیم و مطالعه تفصیلی آن را بر عهده خوانندگان کتاب ارزشمند «پیوند معنوی با ساحت قدس مهدوی» می گذاریم.

بدان که سیره، سلوک و رفتاری که پیغمبر خدا و ائمه هدی (صلّی اللّه علیهم اجمعین) داشتند، همواره صحابه کبار و تابعین والاتبار، همان سیره و رفتار را پیشنهاد خود کرده، به همان قسم راه می رفتند، و حتّی المقدور جاهد و ساعی بودند که از سیره اهل بیت معصومین (سلام اللّه علیهم) تخلّف و تخطّی ننمایند و حال آنها در زمان رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم همین قسم بود، تا پیغمبر خدا از دار فنا به عالم بقا رحلت فرمود. در زمان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام اشخاصی که ایمان صحیح داشتند، و از زمره منافقین و اهل دنیا خارج بودند، همواره سیره اهل بیت معصومین علیهم السّلام را از دست نداده، با کمال فقر و فاقه و شدّت زهادت و عبادت به سر می بردند و ابدا اعتنایی به دنیا و اهل دنیا نداشتند، و اشخاصی که تاب و توانایی نداشتند، از آن حضرت منحرف شده به طرف اهالی دنیا رفتند و از آخرت روی برتافتند. و امر، همین طور دایر و سایر بود در اعصار خلفای راشدین و ائمّه طاهرین (سلام اللّه علیهم اجمعین) تا زمان غیبت صغری، که خواصّ اصحاب حضرت صاحب الزمان (ارواحنا فداه) نیز به همان سیره و طریقه اهل بیت، راه می رفتند و تمام اوقات شبانه روز خود را صرف طاعت و عبادت و ریاضت و بندگی می نمودند، و ابدا چشمی به زخارف دنیویّه نداشتند و تخم محبّت دنیا را در دل نکاشتند. . . و همین سیره و سلوک، معمول بود تا آن که غیبت کبری در میان آمد. پیوسته علمای اعلام و فقهای کرام (رضوان اللّه تعالی علیهم) به سیره اهل بیت

ص: 159

معصومین (صلّی اللّه علیهم اجمعین) راه می رفتند و چشمی به دنیا و اهل دنیا نداشتند. و بیرق ریاست و مرزبانی نیفراشتند. [بلکه]همواره مشغول به تحصیل علم و عمل و ریاضات نفسانیّه و تکمیل و تهذیب اخلاق و صفات انسانیّه بودند.(1)

ایشان سپس سخنان خود را با نقل حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم خطاب به اسامة بن زید تأیید نموده است که ما به قسمتهایی از ترجمه آن اشاره می کنیم:

ابن فهد در کتاب «تحصین» ذکر نموده(2) که:

حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم رو به اسامة بن زید فرمود و بیان فرمود که: ای اسامه! ملازم طریق حق باش و حذر کن از احتیاج داشتن به غیر و از آرایش خواهش های دنیا و خوشی به نعمت های او و همیشه فرحناک بودن در او و طلب زیادتی عیش او. پس اسامه گفت: یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم چه چیز است، آسان ترین چیزی که راه حق را به سبب او قطع توان کرد؟

فرمود: شب بیداری دائم، و تشنه بودن در روزهای گرم به سبب روزه داری، و بازداشتن نفس از خواهش های نفسانی، و ترک پیروی هوی و هوس شیطانی و دوری کردن از اهل دنیای فانی. . .(3)

آگاه باشید که قیامت، قائم نمی شود تا آن که دشمنی کنند مردم با کسی که اطاعت خدا کند و دوست بدارند کسی را که بر خدا عاصی شود.

عمر گفت: یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم! مردم در چنین روزی بر دین اسلام خواهند بود؟ فرمود: کجا است اسلام در چنین روزی ای عمر؟ ! اسلام در چنین روزی مثل غریبی است که رانده شده باشد از شهر و دیار خود، در این روز برطرف می شود اسلام و باقی نمی ماند از او مگر نامی، و ناپدید می شود در او قرآن و باقی نمی ماند از او مگر نشانی. پس عمر گفت: یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم! به چه سبب تکذیب می کنند کسی را که اطاعت خدا می کند؟ فرمودند: ای عمر! واگذاشته اند در آن وقت مردم، راه حق را و میل کرده اند به جانب دنیا و ترک 0)

ص: 160

کرده اند آخرت را، و می خورند چیزهای بسیار خوب و می پوشند لباسهای فاخر و خدمت ایشان می کنند غلامان فارس و روم. پس ایشان غذای خود سازند، طعام های خوب و شراب های خوب لذیذ و بوی های خوش به کار برند و بناهای بلند مرتفع و خانه های زرنگار بسازند، و به مردم نمایند مجالس را و خود را آراسته کنند مردان ایشان همچنان که آراسته کند زن خود را برای شوهر، و زنان خود را آراسته کنند به زیورها و جامه ها، و زیّ ایشان زیّ پادشاهان متکبّر باشد و مباهات و تفاخر کنند با یکدیگر به جاه و لباس. و دوستان خدا، لباس ایشان عبا باشد(1)، و رنگهای ایشان شکسته از بیداری شب، و پشت های ایشان خم است از ایستادن به نماز، و شکم های ایشان به پشت شان چسبیده از بسیاری روزه گرفتن، و مشغول کنند خود را از ماسوای باری، و بکشند نفسهای خود را به تشنگی از برای طلب رضای الهی و شوق به ثواب های نامتناهی و خوف از عذابهای دردناک جهنّم. پس هرگاه یکی از ایشان تکلّم کند به حق و دم زند به راستی، به او گویند که خاموش باش! تو رفیق شیطانی و سرکرده گمراهانی، و تأویل کنند کلام خدای تعالی را برخلاف تأویلش و بگویند-در جواب این که چرا به زیورها و لباسهای فاخر خود را مزیّن می گردانید و طعام های لذیذ را می خورید؟-:

مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اَللّهِ اَلَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ اَلطَّیِّباتِ مِنَ اَلرِّزْقِ.(2)

یعنی: «کیست که حرام گردانیده است زینت هایی را که خدا به جهت بندگان خود آفریده است و همچنین طعامهای پاک و پاکیزه را؟» بدان ای اسامه! که منزلت کسی نزد خدای تعالی از همه کس بیشتر است در روز قیامت و ثواب کسی بزرگتر است و مقام کسی از همه کس گرامی تر است که در دنیا اندوه او بسیار باشد از برای رضای خدا، این جماعتند نیکان و متّقیان و خوبان، اگر حاضر باشند ایشان را کسی نشناسد و اگر غایب شوند کسی طلب ایشان نکند. ای اسامه! این جماعت را می شناسند، بقعه ها و گوشه های زمین و می گریند برای ایشان، هرگاه نیابند ایشان را محراب ها. پس بگیر ایشان را از 2.

ص: 161

برای خود گنجی و ذخیره ای، شاید که نجات یابی به سبب ایشان از سختی های دنیا و هولها و ترسهای روز قیامت، و بپرهیز از این که واگذاری طریقی را که ایشان در آنند و بر آن ثابتند، که می لغزد قدمت و سرنگون در آتش می افتی. و بپرهیز ای اسامه! که از جماعتی باشی که می گویند: «شنیدیم» و نمی شنوند.(1)

این حدیث شریف راه و روش عمل به رضای خداوند را به روشنی توضیح می دهد و ما همه آن را در این جا نقل نکردیم چون هدف از مطالعه آن صرفا دانستن مطلب نیست و عمل به محتوای آن نیز احتیاج به معرفت عمیق و عزم و اراده جدّی دارد که معلوم نیست در اکثر دوستداران امام عصر علیه السّلام موجود باشد. از همین بخشی که نقل شد می توان فهمید که ادّعای محبّت و ارادت شدید به آن عزیز غایب از دیدگان-در حدّی که مرحوم سیّد بن طاووس در کشف المحجّة فرموده-برای بسیاری یک ادّعای گزاف و بیهوده است، چون نشانه عمل به سیره و سلوک ائمّه علیهم السّلام در آنها به چشم نمی خورد. آری تنها کسانی که بتوانند به فضل و عنایت الهی در برابر شهوات خود کفّ نفس کنند و خود را از پیروی هوای نفس و اهل دنیا باز دارند، جرأت خواهند داشت که چون مرحوم سیّد بن طاووس ادّعا کنند: «الطریق مفتوحة الی امامک علیه السّلام.»(2)

این افراد نمی توانند با اختیار خودشان، هر وقت که بخواهند به حضور امام زمان علیه السّلام راه بیابند، بلکه-نظیر آن چه مرحوم سیّد فرموده-مثلا سؤال خود را می نویسند و زیر سجّاده می گذارند، آن گاه جواب را از امامشان دریافت می نمایند. این کار به هیچ وجه به معنای ارتباط داشتن غیر ممکن در زمان غیبت کبری نیست. به تعبیر دیگر، ارتباط داشتن با امام علیه السّلام در زمان غیبت کبری از جانب خود انسان امکان پذیر نیست، بلکه خود حضرت در هر زمان و به هر شکلی که مصلحت بدانند، با هرکه بخواهند، ارتباط برقرار می کنند و آن چه به اختیار خود انسان می باشد صرفا درخواست و تقاضا و طلب-در قول و عمل-است. مراد مرحوم سیّد نیز که فرموده اند: «الطریق مفتوحة الی امامک» طریقی خارج از این ساختار نیست. بنابراین نباید این عبارت مرحوم سیّد، مستمسکی باشد برای کسانی که ادّعای نوعی ارتباط-از جانب خودشان-با امام عصر علیه السّلام دارند و از این راه بسیاری از ساده دلان و خوش باوران را فریب می دهند. با این ترتیب، هیچ کس در زمان ما نمی تواند به دیگران وعده دهد که پیغامی از جانب آنها به سوی حضرت می برد و پاسخ می گیرد یا اعلام کند که می تواند دست دیگران را به دامان امام علیه السّلام برساند و امثال این گونه فریب کاری ها که متأسفانه کم وبیش شاهد وقوعشان هستیم.

در فصل دوم از همین بخش، احادیثی را از کتاب شریف «غیبت نعمانی» نقل کردیم که در آنها وظیفه عمومی مؤمنان در زمان غیبت کبری مشخّص شده است. سپس قسمتی از سخنان مرحوم نعمانی را در ذیل آن آوردیم که نقل کامل آن چنین است:

افراد ناآگاه نسبت به روایات وارده شده در موضوع غیبت و صاحب آن (امام عصر علیه السّلام) دنبال پیدا کردن شخص حضرت و مکان ایشان هستند و ادّعای ظاهر نمودن ایشان را (برای دیگران) دارند و (به این وسیله) منکر غیبت آن حضرت می شوند، علّت این امر دور بودن آنان از علم و معرفت (نسبت به احادیث مربوط به غیبت امام علیه السّلام) است.(1)2.

ص: 163

ایشان عدم توفیق دیدار با امام عصر علیه السّلام را به «غیبت» تعبیر فرموده و سبب آن را پیروی نکردن کامل از خدای متعال و خود آن حضرت می داند. اگر این سخن صحیح باشد، باید گفت آن چه انسان را از دیدار با امام زمانش محجوب می سازد، بدی هایی است که خود مرتکب می گردد. این همان چیزی است که در توقیع شریف حضرت خطاب به مرحوم شیخ مفید بر آن تأکید شده است:

فَما یَحبِسُنا عنهم إلاّ ما یَتَّصِلُ بِنا مِمّا نَکرَهُهُ و لا نُؤثِرُهُ منهم.(1)

ما را از ایشان باز نمی دارد، مگر آن چه از امور ناپسند و ناشایست که از آنها به ما می رسد.

داستان ملاّ محمّد سعید مازندانی-معروف به سعید العلماء-مؤیّدی بر همین توقیع شریف است. ایشان هم درس مرحوم شیخ مرتضی انصاری بود و پس از مرحوم صاحب جواهر، وقتی علما برای قبول مرجعیّت به مرحوم شیخ، مراجعه کردند، ایشان فرمود: «به ملاّ محمّد سعید مازندرانی مراجعه کنید چون ایشان شایسته تر هستند.» نامه ای نیز به همین مضمون برای ملاّ سعید ارسال نمود. ایشان در پاسخ شیخ، اظهار کرد که هرچند در زمان تحصیل، استفاده و فهم من بیشتر بود ولی اکنون مدّتی است که شما مشغول درس و بحث هستید و من حوزه درس را ترک کرده ام، بنابراین شما بر من مقدّم هستید.(2)

زمانی یکی از ارادتمندان چنین شخصیّت والایی-که تصدّی مقام مرجعیّت را به سادگی واگذار می کند-به عنوان خداحافظی برای رفتن به زیارت امام رضا علیه السّلام به خدمتش می رسد، ایشان نامه ای می نویسند و سفارش می کنند که در ابتدای ورود به مشهد و تشرّف به حرم مطهّر رضوی، آن را داخل ضریح انداخته و در هنگام مراجعت، جواب نامه را از پای ضریح حضرت دریافت کند و بیاورد.

او نیز چنین می کند و در تشرّف اوّل خود به حرم رضوی، نامه را داخل ضریح می اندازد. هنگام برگشت فراموش می کند جواب نامه را بگیرد. بالای سر حضرت 4.

ص: 165

مشغول نماز خواندن بوده است که سیّد بزرگواری، نزدیک گوشش می گوید: «چرا نامه ملاّ سعید را نگرفتی؟» تکانی می خورد و بدون این که درباره هویّت آن شخص فکری کند، به عجله کنار ضریح می آید و پاسخ نامه را می خواهد. از داخل ضریح، همان نامه برمی گردد. او آن را می گیرد، می بوسد و باز می گردد. هنگام مراجعت، وقتی ملاّ سعید به دیدن او می آید نامه اش را می گیرد و آن را باز می کند. ناگهان شروع به گریه شدیدی می نماید. آورنده نامه-که از محتوای آن بی اطّلاع بود-می پرسد: «قضیّه چیست؟» ایشان می فرماید:

من در این نامه نوشته بودم:

زشت است که ما رعیّت، امام زمان علیه السّلام باشیم، عمرمان بگذرد و ایشان را نبینیم. آیا راهی برای دیدن صاحب الامر علیه السّلام هست؟

در پاسخ ذیل همین پرسش این شعر را نوشته اند:

آئینه شو، جمال پری طلعتان طلب!

جاروب زن به خانه و پس میهمان، طلب!

عَلَی العاقِلِ أن یُحصِیَ علی نَفسِهِ مَساوِیَها فی الدینِ و الرَأیِ و الاَخلاقِ و الاَدَبِ فَیَجمَعَ ذلک فی صَدرِهِ أو فی کِتابٍ و یَعمَلَ فی اِزالَتِها.(1)

عاقل باید بدی های خود را در زمینه مسائل دینی و فکری و اخلاق و رفتار در سینه خود یا در دفتری جمع آوری کند و در جهت از میان برداشتن آنها کوشش نماید.

این اقدام برای هر انسان عاقلی شایسته است به خصوص کسی که خواهان راه یابی به محضر مقدّس جان جانان و پاک پاکان حضرت بقیّة اللّه الاعظم ارواحنا فداه می باشد. اگر کسی در این مسیر، اهتمام جدّی کند، روزبه روز از آلودگی پاک تر می گردد تا کم کم لیاقت درک حضور امامش را پیدا می کند. امّا اگر نسبت به انجام این مهم بی تفاوت باشد، مغلوب هوای نفس و شهواتش می شود و در این صورت دیگر زندگی سودی به حالش ندارد و مرگ برایش بهتر خواهد بود، آن گونه که امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

مَن لم یَتَعاهَدِ النَقصَ مِن نَفسِهِ غَلَبَ علیه الهَوی و مَن کانَ فی نَقصٍ فَالمَوتُ خیرٌ له.(2)

هرکس به نقائص و عیوب نفسانی خود رسیدگی نکند، هواهای نفسانی بر او غلبه می نماید و کسی که (رو به کمال نباشد و) در نقص [های خود]ماندگار گردد، مرگ برایش بهتر (از زندگی) است.

شهوات و تمایلات نفسانی، قدرتمندترین دشمن انسان هستند که وقتی او را مغلوب سازند، دیگر خیری نخواهد دید. این دشمن قوی در صورتی بر آدمی مسلّط می شود که او در پی یافتن بدی ها و عیب های خود نباشد و آنها را اصلاح نکند. برای چنین کسی مرگ بهتر از ادامه زندگانی خواهد بود.

با این وجود، کسی که گرفتار صدها و هزارها هوای نفسانی است و نمی تواند 8.

ص: 167

خود را از غلبه آنها آزاد سازد، چگونه انتظار دارد که از مولای غریبش محجوب نباشد و بتواند همچون مرحوم سیّد بن طاووس به محضر آن عزیز راه یابد؟ کسی که نمی تواند از یک نگاه شهوت آلود یا مال مخلوط به حرام بگذرد، چگونه خود را شایسته دیدار آن خسرو خوبان می پندارد؟ این که گاهی حال و هوای وصال گمشده خود را پیدا کند یا قطره اشکی در فراق او بریزد، شرط کافی برای یافتن لیاقت حضور نیست. کسی که مرد این میدان است، علاوه بر اینها نفس خود را از آلودگی های روحی و شهوات نفسانی پاک و پاکیزه می سازد و آن گاه تمنّای وصال می کند.

ص: 168

ص: 169

منافات ندارد.

با این ترتیب اوّلین بحث در این باره است که ثابت شود غیبت امام علیه السّلام با «عدل» و «حکمت» خداوند منافات ندارد.

اللُطفُ واجِبٌ لِیَحصُلَ الغَرَضُ به.(1)

لطف واجب است تا غرض به واسطه آن به دست آید.

می گویند: اگر فاعل حکیم در انجام لطف، اخلال کند، غرض خود را نقض نموده و این با حکمت او منافات دارد. ابن میثم بحرانی در توضیح این استدلال چنین آورده است:

خداوند از مکلّف خواسته است که طاعت را برگزیند. بنابراین هرگاه بداند که مکلّف، طاعت را انتخاب نخواهد کرد یا به انتخاب آن نزدیک نخواهد شد، مگر این که فعل خاصّی را در مورد او انجام دهد-با این فرض که نه انجام دادن آن فعل، بر خداوند مشقّت دارد و نه موجب نقص و عیب خواهد بود- به مقتضای حکمت، انجام دادن آن فعل، واجب خواهد بود، زیرا انجام ندادن آن-در فرض مزبور-کاشف از آن است که خداوند طاعت را از مکلّف نخواسته است. در مقام تمثیل، همانند این است که فردی واقعا می خواهد که شخصی در مجلس میهمانی او حضور یابد و می داند که تا مراسم و تشریفات خاصّی را انجام ندهد، وی به مجلس میهمانی او حاضر نخواهد شد و از طرفی انجام دادن آن تشریفات نه برای او دشوار است و نه موجب نقص و عیبی خواهد بود. در این صورت اگر آن عمل خاص را انجام ندهد، نقض غرض محسوب خواهد شد. از نظر عقلا، نقض غرض، سفیهانه است و مخالف حکمت به شمار می رود و چنین کاری بر خداوند متعال، محال است.(2)

مثال ایشان همان است که مرحوم علاّمه حلّی در شرح عبارات مرحوم خواجه طوسی در «تجرید الاعتقاد» بیان فرموده است.(3)

در مثال فوق، انجام دادن آن تشریفات خاص، شرط تمکین مکلّف و قدرت یافتن او بر انجام تکلیف نیست، همچنین او را به حدّ الجاء و اضطرار هم نمی رساند و همین مصداق لطفی است که طبق این قاعده انجام آن بر خداوند-به .

ص: 173

خاطر وجوب دستیابی به غرض-واجب شمرده می شود. جالب این جاست که همین نکته (مشروط بودن لطف به این که شرط تمکین نباشد) بر برخی از تقریرکنندگان برهان لطف مخفی مانده آن جا که به استناد سخن ابن میثم بحرانی چنین آورده اند:

اکثر دانشمندان بزرگ کلامی مثال جالبی می آورند، آنان می گویند: هرگاه کسی غذایی آماده کند و هدف و غرضش دعوت افرادی باشد، به آنان پیغام بدهد و با این که می داند آنان آدرس ندارند، برایشان راهنما و یا آدرس نفرستد، مسلّما او را محکوم به کار عبث و بیهوده می کنند.(1)

نویسنده عبارات فوق به این نکته که متکلّمان بزرگ به آن تأکید ورزیده اند، توجّه نکرده است که لطف موردنظر ایشان، شرط قدرت یافتن مکلّف بر انجام تکلیف نیست. حال اگر کسی را به مهمانی دعوت کنند، ولی آدرس یا راهنما برای او قرار ندهند، آن فرد، قدرت بر قبول دعوت نخواهد داشت. بنابراین آدرس دادن به کسی که به مهمانی دعوت شده، مصداق «لطف» موردنظر متکلّمان نمی باشد. پس اگر دعوت کردن، بدون آدرس دادن، نقض غرض دعوت کننده و قبیح محسوب می شود، از آن جهت است که دادن آدرس شرط قدرت یافتن بر انجام تکلیف است ولی لطف موردنظر متکلّمان چیزی بالاتر از ایجاد شرایط قدرت بر انجام عمل می باشد و به همین دلیل-چنان که خواهیم آورد-فراهم نکردن آن شرایط را نباید نقض غرض به شمار آورد.

توضیح مطلب این که استدلال متکلّمان بر وجوب عقلی لطف از لحاظ منطقی به این صورت است:

صغری: انجام ندادن لطف از ناحیه خداوند، نقض غرض در افعال اوست.

کبری: نقض غرض از خدای متعال، قبیح و خلاف حکمت است.

نتیجه: پس انجام ندادن لطف از ناحیه خداوند، قبیح و خلاف حکمت می باشد.

در این استدلال قیاسی، مقدّمه کبری کاملا صحیح و مورد قبول است ولی صحّت مقدّمه صغری، عقلا محلّ اشکال می باشد. و به همین دلیل نتیجه عقلا مردود می شود. اشکالی که در صحّت صغرای استدلال وجود دارد، این است که تنها در صورتی می توانیم انجام ندادن لطف از ناحیه خداوند را نقض غرض او بدانیم که پیش از آن غرض الهی را در افعالش، کشف کرده باشیم. مثلا با قاطعیّت حکم کنیم که غرض خداوند هدایت و به کمال رساندن مخلوقات، به هر شکل ممکن است. اگر به چنین حکم قطعی رسیده باشیم، آن گاه خواهیم توانست از باب وجوب لطف اصطلاحی، بر خداوند واجب بدانیم که همه آن چه را به امر هدایت مخلوقات کمک می کند، فراهم نماید. ولی سخن بر سر همین است که انسان با چه پشتوانه ای می تواند به چنین حکم قطعی برسد. آیا این امر از مستقلات عقلیّه است یا ادلّه نقلی بر چنین چیزی دلالت می کنند؟

غیر از معنای فوق هر بیان دیگری که در توضیح تعبیر «هدف» یا «غرض» خلقت خداوند گفته می شود، گرفتار نوعی تشبیه و قیاس با هدفداری در مورد انسان است که به همین دلیل عقلا مردود می باشد. (1)به همین جهت آن معنایی که عموم افراد (از جمله متکلّمان) از «غرض» و «هدف» خداوند در افعالش اراده می کنند، عقلا و نقلا قابل اسناد به خدای متعال نیست. امام صادق علیه السّلام-در پاسخ به پرسش یکی از اصحاب خود درباره علّت تشریع حکم حجّ و طواف خانه خدا- فرمودند:

اِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الخَلقَ لا لِعِلَّةٍ. . . .(2)

خدای عزّ و جل آفریدگان را بدون علّت آفرید.

امام علیه السّلام به صراحت هرگونه علّت و غرض را از خلقت خداوند نفی کرده اند و در ادامه حدیث به بخشی از تکالیف و وظایف بندگان در مراسم حج و آثار و برکاتی که بر انجام آنها مترتّب می شود، اشاره فرموده اند. آن چه در حدیث نفی شده، همان معنایی از علّت و هدف است که در افعال انسانها مطرح می شود، یعنی آن چه انگیزه انسان برای انجام می شود و می خواهد به آن تحقّق بخشد. چنین معنایی عقلا قابل اسناد به خدای متعال نیست، چون لازمه اش تشبیه ذات مقدّس ربوبی به مخلوقات می باشد.

با این توضیحات روشن می شود که هرگونه سخن گفتن از غرض الهی در خلقت، عقلا و نقلا روا نیست و بنابراین صغرای استدلال متکلّمانی که به برهان «لطف» تمسّک نموده اند، صحیح نمی باشد. ما هیچ گونه غرضی در افعال الهی نمی توانیم مطرح کنیم تا حصول آن از باب «لطف» بر خداوند واجب انگاشته شود. معنای صحیح هدفداری خداوند هم در واقع به هدف مخلوقات مربوط می شود که تحقّق بخشیدن به آن، به اختیار خودشان است و فعل خداوند محسوب نمی گردد. .

ص: 176

«غرض» قائل شویم. به تعبیر دیگر هر معنایی که از این دو تعبیر می فهمیم، برخاسته از نوعی تشبیه به عالم مخلوقات (همچون انسانها) است. بنابراین ادلّه ای که ظاهرشان بر بیان علّت و هدف در افعال خداوند، دلالت می کنند؛ باید حمل بر بیان نتیجه و اثر خلقت الهی گردند.

با توجّه به این نکته باید از تفاوتی که بین امتحان بشر و امتحان خداوند وجود دارد، غافل نشویم. غرض انسان از امتحان دانستن اموری است که بدون آزمایش، به آنها آگاهی نمی یابد. امّا خدای متعال منزّه است از این که پس از امتحان به چیزی آگاه شود که پیش از آن علمش را نداشته است. معنای امتحان کردن خداوند، آگاه شدن ذات مقدّسش از باطن مخلوقات نیست، بلکه صرفا آشکار شدن اموری است که خداوند از پیش به آنها علم داشته است. خدای متعال «اموال» و «اولاد» را در قرآن وسیله امتحان دانسته و فرموده است:

إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ.(1)

جز این نیست که اموال و فرزندان شما وسیله آزمایش هستند.

از امیر المؤمنین علیه السّلام در تفسیر آیه شریفه، چنین نقل شده است:

مَعنی ذلک أنَّه یَختَبِرُ عِبادَه بِالأموالِ و الاَولادِ لِیَتَبَیَّنَ الساخِطُ لِرِزقِهِ و الراضی بِقِسمِهِ و اِن کانَ سُبحانَه اَعلَمَ بِهِم مِن اَنفُسِهم ولکن لِتَظهَرَ الاَفعالُ الّتی بها یُستَحَقُّ الثَوابُ و العقابُ.(2)

معنای آیه شریفه این است که (خدای سبحان) بندگانش را به وسیله اموال و اولاد می آزماید تا روشن شود که کدامیک از روزی خود ناراضی و چه کسی به سهم خویش راضی و خشنود است و هرچند که خداوند سبحان نسبت به بندگان از خودشان آگاه تر است، ولی امتحانش برای آشکار شدن اعمالی است که منشأ استحقاق ثواب و عقاب می باشد.

طبق این بیان نورانی، امتحان خداوند برای ظهور طاعات و معاصی است که 3.

ص: 178

طاعات منشأ ثواب و گناهان موجب عقاب می باشند. از این طریق، حقّ و باطل آشکار شده و پیروان هریک از دیگری جدا می گردند. این ظهور و جدایی حقّ و باطل، چیزی بر علم خداوند نمی افزاید و صرفا برای این است که روشن شود کدامیک از اعمال بندگان منشأ ثواب و کدامیک منشأ عقاب آنهاست.

نیست و چنین کاری نیز هیچ نقص و عیبی را بر او لازم نمی آورد؛ امّا احتمال دارد که بنا به حکمت هایی-که یکی از آنها امتحان است-از فراهم نمودن آنها عمدا خودداری کند. در این صورت هیچ نقض غرضی صورت نگرفته است، چون غرض الهی این نیست که انسانها به هر قیمتی طاعت او را انجام دهند و از معصیت او سرباز زنند. پس انجام ندادن لطف موردنظر متکلّمان از جانب خداوند، مصداق نقض غرض نیست و لذا در این فرض، هیچ کار قبیح و خلاف حکمتی انجام نشده است.

هیچ گونه ضرورت عقلی ندارد و صرفا از طریق نقلی اثبات می شود. در حدیثی که از امام صادق علیه السّلام نقل شده، چنین می خوانیم:

اِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی لا یَفعَلُ لِعِبادِهِ اِلاّ الاَصلَحَ لَهُم وَ لا یَظلِمُ النّاسَ شَیئاً وَ لکِنَّ النّاسَ اَنفُسَهُم یَظلِمُونَ.(1)

خداوند متعال در مورد بندگانش چیزی جز آن چه به صلاح ایشان است، انجام نمی دهد و ظلمی به مردم نمی کند و این مردم هستند که به خود ستم می نمایند.

شبیه همین تعبیر در حدیث دیگری هم از آن امام بزرگوار نقل شده است.(2)

در مورد مدلول این احادیث باید به چند نکته توجّه داشت:

1- قرار دادن این سنّت از جانب خدای متعال صرفا براساس فضل است و هیچ گونه ضرورتی بر او ندارد. بنابراین احادیثی که بر این معنا دلالت دارند، به هیچ وجه مؤیّد برهان لطف نیستند و بر «وجوب رعایت اصلح» دلالت نمی کنند.

2-این سنّت، یک سنّت ابتدایی و اوّلیه است. یعنی خداوند همیشه ابتداء با همه بندگان خود چنین عمل می کند، امّا اگر آنها قدر این نعمت ابتدایی را ندانستند و به ورطه گناه و معصیت الهی سقوط کردند؛ ممکن است با آنان طبق این سنّت عمل نشود. آیات و روایات متعدّدی بر این معنا دلالت می کنند که در این جا مجال طرح همه آنها نیست. فقط به عنوان نمونه به بعضی از مواردی اشاره می کنیم که در آنها سخن از «اضلال» خداوند و «مهر زدن» او بر دلهای ظالمان مطرح شده است. قرآن می فرماید:

فَمَنْ یُرِدِ اَللّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً حَرَجاً.(3)

اگر خداوند بخواهد کسی را هدایت کند، سینه اش را برای تسلیم شدن فراخ .

ص: 181

می کند و اگر بخواهد کسی را در گمراهی نگه دارد، سینه اش را تنگ و بسته قرار می دهد.

نمونه دیگر در قرآن کریم، چنین است:

بَلْ طَبَعَ اَللّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاّ قَلِیلاً.(1)

بلکه خداوند بر دلهای آنان به سبب کفرشان مهر زده، در نتیجه جز عدّه کمی (از آنان) ایمان نمی آورند.

امام رضا علیه السّلام با استناد به همین آیه شریفه، مهر زدن خداوند بر دلهای کافران را نوعی عقوبت کفر آنان دانسته اند:

الخَتمُ هُوَ الطَبعُ عَلی قُلُوبِ الکُفّارِ عُقُوبَةً عَلی کُفرِهِم کَما قالَ عَزَّ وَ جَلَّ: بَلْ طَبَعَ اَللّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ.(2)

ختم یعنی مهر زدن بر دلهای کافران از جهت عقوبت بر کفرشان، همانطور که خدای عزّ و جل فرمود: بَلْ طَبَعَ اَللّهُ. . . .

در حدیث دیگری، حضرت جواد الائمه علیه السّلام اضلال و غضب خداوند را تنها متوجّه کسانی دانسته اند که هدایت و رضایت او را نپذیرفته اند:

اِنَّ اللّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی الحَلیمَ العَلیمَ اِنّما غَضَبَهُ عَلی مَن لَم یَقبَل مِنهُ رِضاهُ وَ اِنّما یَمنَعُ مَن لَم یَقبَل مِنهُ عَطاهُ وَ انَّما یُضِلُّ مَن لَم یَقبَل مِنهُ هُداهُ.(3)

خداوند بردبار دانا-تبارک و تعالی-تنها بر آنان که خشنودی او را رد کرده اند، غضب می کند. و عطای خود را فقط از کسانی که بخشش او را نپذیرفته اند، باز می دارد. و تنها کسانی را که هدایت او را قبول نکرده اند، اضلال می فرماید.

معنای دقیق «اضلال» خداوند در جای خود مورد بحث و بررسی قرار گرفته و عدم منافات آن با عدل الهی نیز اثبات شده است.(4).

ص: 182

مقصود از طرح این آیات و روایات در بحث فعلی این است که روشن شود: گاهی خداوند برخلاف سنّت اولیه خود، کسانی را که از پذیرفتن هدایت و لطف الهی با سوء اختیارشان سرباز زده اند، از آن چه به صلاحشان است، محروم می فرماید و این ظلمی از ناحیه خداوند به ایشان نیست، چون در حقیقت عقوبت ظلمی است که در حقّ خود مرتکب شده اند.

در حدیثی هم که امام صادق علیه السّلام به رفتار خداوند مطابق با مصلحت بندگانش، اشاره فرموده بودند، بلافاصله متذکّر این حقیقت شده اند که: خداوند به مردم ظلم نمی کند و این مردم هستند که به خود ستم می نمایند.

نتیجه ای که از نقل این آیات و روایات حاصل می شود، این است که در مجموع نمی توان گفت که خدای متعال در همه حال و برای همه کس فقط مطابق آن چه به صلاحشان است، رفتار می نماید. بلکه با دخالت سوء اختیار بشر، سنّت اوّلیه خداوند که براساس فضل او بود، تغییر کرده و به مقتضای عدلش کسانی را از آن چه به صلاحشان است، محروم می فرماید.

3- مراد از «اصلح» در احادیث مورد بحث، معنای تفضیلی و عالی آن نیست. ما نمی توانیم در مورد خدای متعال چنین معنایی را به کار ببریم. انسانها به دلیل محدودیت هایی که دارند، می توانند برای خودشان تعبیر «اصلح» را به معنای بیشترین خیر و صلاح به کار ببرند. امّا اگر این تعبیر به خدای متعال نسبت داده شود، دیگر معنای «صالح ترین» ندارد. ما نمی توانیم فضل و خیری از جانب خداوند برای یک مخلوق در نظر بگیریم که دارای بالاترین حدّ خیر و صلاح او باشد. هر درجه ای از فضل الهی را که در نظر بگیریم، بالاتر از آن هم قابل فرض است و چون برای فضل خداوند به مخلوقات، نمی توان محدودیتی قائل شد؛ پس فرض بیشترین خیر و صلاح از جانب خدا در حقّ بندگانش، فرض صحیحی نیست.

به تعبیر دیگر چون خیر و صلاح بندگان را تفضّل خداوند به ایشان تعیین می کند، پس نمی توانیم سقفی برای خیر و صلاح آنان از جانب خداوند، قائل شویم؛ زیرا دست خداوند باز است برای این که تا هرقدر بخواهد به بندگانش خیر

ص: 183

برساند و جز خواست خودش هیچ چیزی فضل او را محدود نمی سازد. به همین دلیل در ترجمه حدیث مورد بحث «الاصلح لهم» را، «آن چه به صلاح ایشان است» ترجمه نمودیم و در همه این گونه موارد باید این مطلب را رعایت کرد.

در مجموع روشن شد که رعایت مصلحت بندگان، سنّتی است که خداوند از روی فضل خویش و به صورت ابتدایی به آن عمل می کند و این سنّت ممکن است با ناشکری انسانها تغییر کند؛ بنابراین «رعایت اصلح» نه واجب است و نه همیشگی و همه جایی.

موهبت هایش محروم می کند، دیگر به او وهّاب، اطلاق نمی شود و این نیز عقلا امکان دارد. در همه این موارد، متّصف نبودن خداوند به صفاتی از قبیل محیی و غفور و. . . عیب و نقص ذات مقدّسش به شمار نمی آید و به همین دلیل، سلب آنها -در شرایط و مواردی-از پروردگار متعال عقلا محذوری ندارد.

به لحاظ ادلّه نقلی هم چنین است، چون در آیات و روایات گاهی خود این صفات و گاهی هم اضداد آنها به خداوند نسبت داده شده است. خداوند هم محیی خوانده شده و هم ممیت، هم وهّاب به خدای متعال نسبت داده شده و هم امکان «أَمْسَکَ رِزْقَهُ»(1) -رزقش را بازداشت-را برای خودش در قرآن مطرح فرموده است. هم «غفور» نامیده شده و هم «قاصم الجبارین» -شکننده بیدادگران-و «مبیر الظالمین» -نابودگر ستمگران.

همه این سخنان در فرضی است که در معانی این صفات، فعلیّت یافتن آنها در نظر گرفته شده باشد، مثلا مقصود از محیی کسی باشد که بالفعل زنده می کند و مراد از غفور کسی که بالفعل می بخشاید و. . . ولی ممکن است در معنای محیی، شأنیّت زنده کردن لحاظ شده باشد، به تعبیر دیگر مراد توانایی زنده کردن باشد. یعنی محیی به کسی گفته شود که می تواند زنده کند، نه این که در حال زنده نمودن باشد. همچنین است غفور، یعنی کسی که شأنیّت بخشایندگی را دارد، چه بالفعل ببخشاید و چه در موردی غفران خود را اعمال نکند. اگر این معنا هم مراد باشد، باید گفت: «لازمه اتّصاف خداوند به این صفات، فعلیّت یافتن آنها در هر شرایطی و برای هرکسی نیست.» اگر خداوند، در موردی احیاء یا مغفرت خود را اعمال نکند، محیی و غفور بودن از او سلب نمی شود و همین طور است، سایر این گونه صفات.

به هرحال در مورد صفات دسته اوّل، عقلا نمی توان اضداد آنها را بر ذات مقدّس ربوبی حمل نمود مثلا نمی توان خداوند را در شرایطی غیرحکیم و جاهل یا غیرحیّ و میّت و. . . دانست. در این صفات، تفکیک معنای فعلی از شأنیّت دارا بودن آنها، ممکن نیست. یعنی مثلا نمی توان فرض کرد که خداوند ذاتا حکیم و 1.

ص: 185

علیم باشد، امّا علم و حکمت خود را در جایی اعمال نکرده باشد. اگر شأن او دارا بودن حکمت و علم است، پس در هر فعلی که انجام دهد دخالت حکمت و علم، قطعی است. اکنون می پرسیم: جواد و کریم، جزء کدام دسته از صفات الهی هستند؟ آیا عقلا لازم است که خداوند همیشه و در مورد همگان با جود و کرم خویش رفتار نماید؟ یا به تعبیر دیگر آیا لازمه جواد و کریم بودن خداوند، این است که همیشه جود و کرم خود را اعمال نماید؟ و اگر در موردی نخواهد جود و کرم نماید، دیگر جواد و کریم نیست؟ !

اگر مقصود از جواد و کریم بودن خداوند، فعلیّت یافتن جود و کرم از سوی پروردگار متعال باشد، باید گفت که عقلا هیچ ضرورتی ندارد که خداوند همیشه و در مورد همه کس متّصف به آنها باشد، بلکه چه بسا کسی را در شرایطی مورد جود و کرمش قرار ندهد و این امر، قبح عقلی ندارد، علاوه بر این که ادلّه نقلی هم وجود چنین فرضی را تأیید می نماید.

و اگر مقصود از جواد و کریم بودن خدای متعال، شأنیّت و توانایی او برای اعمال جود و کرم باشد، می توانیم بگوییم که لازمه متّصف بودن خداوند به این صفات، این نیست که همیشه و در هر موردی آنها را اعمال نماید. در همان وقتی که جود و کرم نکرده نیز می توان او را جواد و کریم به معنای اهل و شایسته جود و کرم دانست.

پس در هر صورت، لازمه جواد و کریم بودن خداوند این نیست که همیشه به اقتضای جود و کرمش با بندگان رفتار نماید. اکنون در پرتو این توضیحات روشن می شود که انجام لطف اصطلاحی متکلّمان را-به عنوان مصداقی از جود و کرم خداوند-نمی توان واجب شمرد. بنابراین سخن ذیل نمی تواند عقلا قابل قبول باشد:

آن لطفی که معتقدان به لطف، واجب دانسته اند، تنها از جهت جود و کرم (خداوند) واجب است، نه از آن جهت که گمان کرده اند: عدل (الهی) آن را واجب کرده و این که اگر خدا آن لطف را نمی کرد، ظالم می بود.(1)»

ص: 186

دانستیم که لطف پروردگار را از باب جود و کرم نمی توانیم واجب بدانیم. چرا که لطف، ماهیّتا با وجوب سازگار نیست. امّا اگر کسی هدایت شدن انسانها را حقّ آنها بر خداوند تلقّی کند، آن گاه رعایت این حق از باب عدل بر خداوند، واجب می شود. این امر بستگی به نوع تقریری دارد که معتقدان به وجوب هدایت خلق از طرف خداوند، اظهار می کنند. امّا حقیقت این است که «لطف» نه از باب جود و کرم بر خدا واجب است و نه از باب عدل، چون انسانها ابتداء هیچ گونه حقّی بر خداوند ندارند.

مصالح و مفاسد چیزها احاطه ندارد و آن عقول، مقتضیات و موانع اشیاء را -که متعلّق به نظام آن امر است-نمی شناسد (چه شخصی باشد یا نوعی و یا مربوط به نظام کلّی) به همین جهت در احراز صغرای قاعده لطف، دچار مشکل می شود. بنابراین چه بسیار قاعده های صحیح و مسلّمی هستند که در برخی از موارد جزیی، نمی توان به آنها استدلال کرد، زیرا در این که آن مورد از جمله موارد تطبیق آن قاعده باشد، تردید هست و یا چون علم برخلاف هست، قاعده، شامل آن صغری نمی شود. (1)

به معصیت ها به اختیار خودشان باشد-نه به جبر و اکراه خداوند-عدم انجام این لطف، چه قبحی برای خدا دارد؟

مگر لازم است که خداوند هر ضعف و کاستی بشر را در مسیر هدایت تکمیل و جبران نماید؟ ! اگر پروردگار متعال-در حدّی که برای هرکس اتمام حجّت شده-او را مکلّف بداند و بالاتر از آن حد از او مسؤولیّتی نخواهد، چه خلاف حکمتی روا داشته است؟ آری، اگر خداوند بیش از آن چه به هر انسانی عطا نموده، از او مؤاخذه نماید؛ کار قبیحی انجام داده، چون این کار ظلم است. ولی این که زمینه و شرایط تقرّب به خود را برای کسانی کمتر فراهم آورد و به همان اندازه از او وظیفه بخواهد به هیچ وجه نه ظلم است و نه خلاف حکمت.

ثالثاً اگر قرار باشد خداوند همه مقدّمات و زمینه های لازم برای نزدیک شدن به طاعت و دوری از معصیت را فراهم کند، لازم است برای هر فرد یا جامعه ای آن چه را که باعث رغبت بیشتر ایشان به انجام طاعات و پرهیز از معاصی می شود، ایجاد نماید و تا آن جا پیش رود که دیگر هیچ گناهکاری باقی نماند!

چون هرکس به تناسب معرفت و تقوای خود از انجام گناه پرهیز می کند و خداوند-با ایجاد شرایط و زمینه هایی-می تواند معرفت و تقوای هرکس را چنان ارتقاء بخشد که دیگر دور و بر معصیت نگردد و اهل طاعت پروردگار شود. پس طبق برهان لطف، عقلا باید همه زمینه ها و مقدّمات برای همه انسانها-تا آن جا که به مرحله اجبار و الجاء نینجامد-فراهم شود تا همگی در مسیر هدایت و طاعت الهی قرار گیرند، در حالی که این ادّعا قطعا باطل و مردود است. ازاین رو لطف موردنظر مدّعیان، نمی تواند عقلا واجب باشد.

این نکته را فقیه سترگ و اصولی نامدار شیعه، مرحوم میرزای قمی در نقد برهان لطف، این گونه متذکّر شده اند:

. . . به وضوح شواهد و نمونه های بی حدّ و حصری برخلاف قاعده لطف و لزوم ابلاغ احکام به بندگان را مشاهده می کنیم.(1)3.

ص: 189

آن چه این عالم بزرگوار علاوه بر مطلب فوق، مطرح کرده اند، ناظر به این حقیقت است که اگر لطف موردنظر متکلّمان واجب باشد، باید گفت ابلاغ تمامی احکام به همه انسانها در هر زمان و مکانی به طور کامل واجب است؛ چون این امر زمینه را برای نزدیک تر شدن آنها به طاعت و دور شدن از معصیت بهتر فراهم می سازد. امّا موارد بسیار زیادی برخلاف این فرض به چشم می خورد.

رابعاً ما هرچند عقلا خداوند را حکیم علی الاطلاق می دانیم و او را از هرگونه فعل بیهوده و عبث منزّه می شماریم، امّا به هیچ وجه نمی توانیم ادّعا کنیم که به حکمت های افعال الهی، علم داریم. همچنین به دلیل منزّه بودن پروردگار از تشبیه به مخلوقات هرگز نمی توانیم آن چه از هدفداری و حکیمانه بودن افعال انسانها می فهمیم به ذات مقدّس الهی نسبت دهیم.(1)

بنابراین عقلاً نمی توانیم از حکیم بودن خداوند در افعالش، به لزوم جعل پیامبر یا امام بر روی زمین استدلال کنیم. به تعبیر ساده تر، چون نمی توانیم از حکمت خلق مخلوقات-به ویژه انسانها-آگاهی یابیم، پس نمی توانیم بگوییم اگر انسانها هدایت نشوند، خلقتشان عبث و بیهوده می گردد. لذا در فرض نبودن حجّت الهی روی زمین هم، حکیمانه بودن خلقت انسان نقض نمی شود، چه رسد به این که حجّت خداوند غایب و ناشناخته باشد. با این بیان، اصل وجود امام روی زمین، ضرورت عقلی ندارد تا این که لزوم حضور و ظهور ایشان با عقل ثابت شود.

ما در این جا وارد بررسی تک تک استدلال های کلامی یا فلسفی-که برای اثبات ضرورت وجود حجّت و لزوم ظاهر بودن اقامه شده اند-نشدیم، چون این کار موکول به مجال مناسب خود است. امّا سعی کردیم با بیان حدّاقلّ محذورات و اشکالات مترتّب بر این گونه سخنان، نگرش صحیح و منطقی را در این خصوص تبیین و تثبیت نماییم.

با همین توضیحات مختصر روشن شد که: اصل وجود خلیفه (پیامبر یا امام) روی زمین براساس فضل و منّت الهی ثابت است و با هیچ گونه وجوب و 0.

ص: 190

ضرورتی سازگار نیست. ظاهر و آشکار بودن این خلیفه الهی نیز فضل و منّت دیگری از جانب خداست و اگر در برهه ای از زمان، حجّت خداوند در زمین آشکار نباشد، صرفا یکی از مصادیق فضل خداوند از مردمان دریغ شده، امّا حقّی ضایع نگشته تا ظلم لازم آید. از سویی استمرار این فضل در طول زمان نیز، خود فضل و منّت دیگری است علاوه بر دو فضل پیشین.

البتّه لازم به تذکّر است که پنهان و ناشناخته بودن حجّت خداوند در زمین، نصب و جعل او را عبث و بیهوده نمی سازد. آری، اگر کسی گمان کند که فلسفه وجودی و هدف جعل خلیفه روی زمین، هدایت آشکار مردم می باشد، آن گاه چنین می پندارد که در صورت عدم تحقّق این هدف (غیبت امام) وجود ایشان در زمین بیهوده خواهد شد. امّا چنان گمانی در اصل باطل است، چرا که ما نمی توانیم عقلا درباره هدف و غایت جعل حجّت در زمین، اظهارنظر کنیم و ادلّه نقلی هم بر چنین چیزی دلالت نمی کنند. هدایت و دستگیری مردم توسّط پیامبر و امام یکی از فواید و آثار وجودی ایشان روی زمین است و فایده هر چیزی را نمی توانیم با غرض و هدف آن یکی بدانیم. آری، هر فعل حکیمانه دارای نتایج و آثاری است، ولی به صرف ترتّب این آثار، نمی توانیم حکمت و غرض آن فعل را مترتّب شدن آن آثار بدانیم.

نویسنده این عبارت، خود اذعان نموده که این اصل را از اعتقاد به وجوب لطف بر خداوند استنتاج کرده است. و عبارات پیشین او بر این برداشت، صحّه می گذارد:

وجود امام و حضور ایشان در زمین ضروری است، نصب و آفریدن امام لطفی واجب بر خداوند و حضور امام علیه السّلام تکلیفی واجب بر ایشان است. لذا اصل بر. . . .(1)

با این ترتیب با روشن شدن بطلان مقدّمات این استنتاج، نتیجه نیز خودبه خود ابطال خواهد شد. پس هیچ دلیل عقلی بر ضرورت حضور و ظهور امام علیه السّلام وجود ندارد. بنابراین اگر در سالها و قرون متمادی، ائمّه علیهم السّلام در میان مردم، حضور آشکار داشته اند، این چیزی جز فضل و منّت پروردگار، بر انسانها نبوده و هیچ لزومی ندارد که این فضل ادامه پیدا کند، ازآن رو که-مطابق آن چه گفتیم-دریغ کردن فضل از مردمان، به صورت موقّت یا دائم، مصداق ظلم نمی باشد و در این صورت هیچ امر خلاف عدل یا حکمت الهی صورت نپذیرفته است.

اظهارنظرهای غیر عاقلانه را-که تحت عنوان بحث عقلی ارائه می شود-نقد و بررسی نمودیم و در پی آن روشن شد که هیچ یک از آن نظرات در قلمرو کشف عقل نیست و بی جهت به عنوان بحث عقلی مطرح شده اند. هرگونه اظهارنظر دیگری که داعیه عقلانی بودن داشته باشد نیز به همین شکل، محکوم به بطلان است. پس تنها راه کشف حکمت غیبت، رجوع به ادلّه نقلی است.

دوم این که با مراجعه به ادلّه نقلی نیز به قاعده و قانونی دست نمی یابیم که ضابطه کلّی الهی را در مورد بقاء و زوال هر نعمتی-و از جمله ظهور و غیبت امام علیه السّلام-مشخص نموده باشد، و این نکته در بحث فعلی بس مهم به شمار می آید. برای اثبات این نکته، رایج ترین قاعده ای را که در این بحث، مورد استناد قرار گرفته مورد نقد و بررسی قرار می دهیم.

زندگانی ائمّه علیهم السّلام بپردازیم(1) و با این نگرش به ارائه تحلیل تاریخی فوق پرداخته است.

ایشان پس از توضیح مختصری درباره مقصود خود، خلاصه ادّعایش را چنین می نگارد:

حاصل کلام ما در این جا این می شود که چون میان قابلیّت ها و شایستگی های ذاتی مردم برای پذیرش امام معصوم و میزان حضور امام در جامعه، ارتباطی متقابل وجود دارد، به هر اندازه که جامعه شایستگی و لیاقت خود را از دست داده و از ارزشهای الهی فاصله بگیرد، امام معصوم نیز، که یکی از تجلّیات رحمت الهی به شمار می آید، از جامعه فاصله گرفته و از حضور خود در جامعه می کاهد. چرا که رحمت الهی در جایی فرود می آید که سزاوار رحمت باشد. به تعبیر دیگر به مصداق قاعده ای که قرآن کریم بیان می دارد:

ذلِکَ بِأَنَّ اَللّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ.(2)

خداوند نعمتی را که به قومی ارزانی داشته از آنها منع نمی کند مگر آن که خود آن قوم از نظر درونی تغییر یابند [و شایستگی دارا بودن آن نعمت را از دست دهند].

آن گاه که جامعه اسلامی دگرگون شد و مسلمانان از نظر درونی تغییر یافته و ارزشهای الهی خود را از دست دادند، خداوند نیز نعمت وجود امام معصوم در میان مردم را-که از بزرگترین نعمت های الهی به شمار می آید-از آنها گرفت و امام رو در نقاب غیبت کشید.

باشد تا با گذشت اعصار، مردم به خسارت بزرگی که از ناحیه فقدان معصوم در میان خود متحمّل شده اند، پی برده و بار دیگر آماده پذیرش نعمت بزرگ الهی یعنی حضور مستمرّ امام معصوم علیه السّلام در جامعه شوند.(3)4.

ص: 194

طبق این بیانات، ظهور و غیبت امام علیه السّلام تابع قاعده و قانون کلّی مشخصی است و آن لیاقت و عدم لیاقت مردم در بهره گیری از این وجود مقدّس در جامعه است. بر این اساس گفته می شود که: هرگاه مردم شایستگی استفاده علنی و آشکار از امام علیه السّلام را داشته باشند، ایشان ظاهر می گردند و آن گاه که این شایستگی را از دست بدهند، حضرتش غیبت اختیار خواهند کرد. لذا همان نویسنده در پایان بحث خود، چنین آورده است:

بنابراین می توان گفت: علّت اصلی غیبت امام عصر علیه السّلام آماده نبودن اجتماع بشری برای پذیرش وجود پربرکت ایشان و عدم لیاقت مردم برای بهره گیری از نعمت حضور امام معصوم در میان خود می باشد و تا این مانع برطرف نگردد و به تعداد لازم، یاران و انصار مخلص و فداکار برای آن حضرت وجود نداشته باشد، زمان غیبت به سر نیامده و امام همچنان از دیده ها پنهان خواهند ماند.(1)

می فهمد که باید سراغ سببی برود که مانع ظهور اوست و در این جستجو خواهد فهمید کوتاهی از سوی خودش است.(1)

خلاصه سخن این است که از نظر برخی، حضور آشکار امام علیه السّلام نزد فرد یا جامعه، تابع شایستگی و لیاقت فردی یا اجتماعی ایشان است. اگر این لیاقت باشد، ظاهر شدن بر امام علیه السّلام واجب می شود وگرنه بر افراد بی لیاقتی که نمی توانند بهره مناسب از وجود ایشان ببرند، نباید ظاهر شوند. این خلاصه ادّعای کسانی است که ظهور و غیبت امام علیه السّلام را تابع چنان قاعده ای می دانند.

البتّه از مدّعیان این قاعده، بعضی به آن صورت عقلی می دهند و بعضی هم آن را مدلول ادلّ نقلی می دانند. عقلی بودن این ضابطه و هر ضابطه مانند آن را-در زمینه غیبت امام عصر علیه السّلام-قبلا بررسی و استدلال آن را رد کردیم. با توجّه به آن که ما عقلا هیچ راهی به سوی کشف حکمت افعال الهی نداریم. بنابراین عقل در مورد این موضوع اظهارنظری نمی کند. امّا گاهی می خواهند این قاعده را از دلایل نقلی استنتاج نمایند.

یُحدِثَ العَبدُ ذَنباً یَستَوجِبُ بذلک الذَنبِ سَلبَ تِلک النِّعمَةِ و ذلک قَولُ اللّهِ: إِنَّ اَللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ.(1)

قضای حتمی خداوند این است که اگر به بنده اش نعمتی عنایت فرماید، آن نعمت را از او نمی گیرد مگر آن که [آن بنده]گناهی مرتکب شود که استحقاق سلب آن نعمت را پیدا کند و این مطلب همان قول خداوند است که فرمود: إِنَّ اَللّهَ لا یُغَیِّرُ. . . .

به طور کلّی می توان گفت که: تا وقتی انسان نعمتی را کفران نکرده است، آن نعمت، زوال پیدا نمی کند و این یک قاعده کلّی و ضابطه عمومی در مورد اعطاء نعمت ها از جانب خدای متعال می باشد. امام باقر علیه السّلام می فرمایند:

لا یَنقَطِعُ المَزیدُ مِنَ اللّهِ حتّی یَنقَطِعَ الشُکرُ مِنَ العِبادِ.(2)

فزونی نعمت از جانب خداوند منقطع نمی شود، مگر این که شکر از جانب بندگان قطع شود.

در همین مورد قرآن کریم می فرماید:

لَاِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ.(3)

اگر (نعمت های مرا) شکر کنید برای شما (آنها را) می افزایم و اگر (نسبت به آنها) کفران نمایید همانا عذاب من شدید است.

این جا نسبت به شکر نعمت، وعده فزونی آن و درباره کفران نعمت، وعید عذاب داده شده است. همچنین در احادیث فرموده اند:

لا زَوالَ لِلنَعماءِ اِذا شُکِرَت و لا بَقاءَ لَها اِذا کُفِرَت.(4)

اگر شکر نعمت ها گزارده شود، زوال نمی یابند و اگر کفران شوند، باقی نمی مانند.

در این جا هر دو طرف را ذکر کرده و فرموده اند: در صورت شکر، نعمت زائل نمی شود و در صورت کفران، نعمت باقی نمی ماند. 3.

ص: 197

در قرآن فرموده است: «ذلِکَ بِأَنَّ اَللّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» یا این که: «إِنَّ اَللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» معنای هیچ کدام این نیست که اگر کسانی شایستگی دارا بودن نعمتی را پیدا نکنند، خدا به ایشان نعمت نمی دهد. لطف خداوند منوط و مشروط به احراز لیاقت و سزاوار رحمت شدن نیست. اصلا چنین ادّعایی هم عقلا و هم نقلا باطل است. نه عقل بر این معنا دلالت می کند و نه هیچ آیه و روایتی.

آیات فوق مربوط به اعطای نعمت از طرف خداوند به بندگان نیستند. مطابق تفسیر اهل بیت علیهم السّلام، این آیات ناظر به سلب نعمت ارزانی شده هستند. این که «اگر خداوند نعمتی را به کسی اعطا کرد، آن را از او سلب نمی نماید، مگر وقتی که با اعمال ناپسند و زشت خود، استحقاق سلب آن را پیدا کند» ، یک قاعده و ضابطه کلّی برای سلب نعمت از طرف خداست. بنابراین در کتاب و سنّت قاعده و ضابطه ای برای اعطای نعمت ها بیان نشده است، چون باب فضل و رحمت الهی بسیار بسیار گسترده است و هرگز تابع لیاقت و استحقاق بندگان نیست. امّا در مورد سلب نعمت فرموده اند که تا ناشکری و ناسپاسی نشود، چنین کاری صورت نمی گیرد.

قرار دادن این قاعده خود براساس فضل و رحمت می باشد یعنی حتّی همین هم بر خدا واجب نیست که تا بنده ناشکری و ناسپاسی نکرده انعامش را تداوم بخشد. اگر خدای متعال نعمتی را به کسی ارزانی کند و او مدّتی از آن نعمت بهره ببرد، تداوم بخشیدن به آن نعمت، بر خداوند واجب نمی شود و کسانی که از آن برخوردار شده اند، استحقاقی برای استمرار نعمت پیدا نمی کنند. پس هیچ کس بر خداوند این حق را ندارد که اگر نعمتی را دارا بوده و سپاس آن را گفته، آن نعمت از او سلب نگردد. این لطف و فضل الهی است که چنین رحمتی را بر خود واجب فرموده است و تا وقتی کسی استحقاق از دست دادن نعمت را پیدا نکرده، نعمتش را از او دریغ نمی کند و البتّه این قاعده-چنان که پیداست-با رویکردی نقلی اثبات می شود و عقل در این خصوص حکمی و نظری ندارد.

ص: 200

رساندند. وقتی کاروان حضرت زین العابدین علیه السّلام و اهل بیت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم به صورت اسرا وارد کوفه شدند، اهل شهر به گریه و نوحه سرایی پرداختند.

حضرت به ایشان فرمودند:

تَنُوحُونَ و تَبکُونَ مِن اَجلِنا فَمَن ذا الّذی قَتَلَنا؟(1)

بر حال ما نوحه و گریه می کنید؟ پس آن کس که ما را کشت، که بود؟!

و در همان حال دختر بزرگ امیر المؤمنین علیه السّلام، حضرت عقیله بنی هاشم با بانگی علوی و هیبتی حیدری، مردم کوفه را چنین خطاب کردند:

یا اَهلَ الکُوفَةِ یا اَهلَ الخَتَلِ و الغَدرِ أ تَبکُونَ فَلا رَقَأَتِ الدَمعَةُ و لا هَدَأَتِ الرَنَّةُ.(2)

ای مردم کوفه، ای نیرنگ بازها و ای بی وفایان، آیا گریه می کنید؟ اشک شما خشک مباد و ناله هایتان فرو ننشیناد!

... أ تَبکُونَ و تَنتَحِبُونَ اِی وَاللّهِ فَابکُوا کثیراً و اضحَکُوا قلیلاً.(3)

آیا گریه می کنید و صداهایتان را به زاری بلند کرده اید؟ آری به خدا باید زیاد گریه کنید و کمتر بخندید.

و در ادامه سخن خود فرمودند:

دامن خویش را به عار و ننگی آلوده نموده اید که هرگز شست وشویش نتوانید کرد و [گناه]خون [به ناحق ریخته]فرزند خاتم نبوّت و معدن رسالت و آقای جوانان اهل بهشت را چگونه می توانید شست؟!(4)

وقتی کاروان این عزیزان به مدینة النّبی صلّی اللّه علیه و اله و سلم رسید و مردم مدینه برای استقبال ایشان به بیرون از شهر آمدند، حضرت سجّاد علیه السّلام ضمن سخنانی فرمودند:

و اللّهِ لَو اَنّ النَبِیَّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم تَقَدَّمَ اِلَیهم فی قِتالِنا کما تَقَدَّمَ اِلَیهم فی الوِصایَةِ .

ص: 202

بِنا لَما زادُوا علی ما فَعَلُوا بنا.(1)

قسم به خدا اگر (به فرض) پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم آن گونه که سفارش نیکی به ما را فرموده به ایشان سفارش جنگ با ما کرده بود، از آن ظلم و جنایتی که با ما نمودند، فراتر نمی رفتند!

آیا با همه اینها می توان مدّعی شد که:

میان قابلیّت ها و شایستگی های ذاتی مردم برای پذیرش امام معصوم و میزان حضور امام در جامعه ارتباطی متقابل وجود دارد.(2)

آیا امّتی که هرچه ظلم از دستشان برمی آمد، در حقّ اهل بیت پیامبرشان روا داشتند، شایستگی و قابلیّت ذاتی برای پذیرش امام معصوم را دارا بودند؟ اگر چنین بود، چرا حضرت زین العابدین علیه السّلام و نیز زینب کبری علیها السّلام با مردم کوفه چنان سخنانی گفتند؟ !

راستی مردم زمان امام حسین علیه السّلام باید چگونه می بودند که شایستگی پذیرش امام معصوم را نداشته باشند؟ ! آیا پس از این رسوایی و ننگ آشکار، خداوند حجّت خود (یعنی امام سجّاد علیه السّلام) را از میان مردم غایب نمود؟ و مگر فاجعه بارتر از این هم امکان پذیر بود؟ !

پس چگونه می توان، حضور مستمرّ ائمّه هدی علیهم السّلام در طول 250 سال پس از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم را به حساب شایستگی و لیاقت مردم آن زمان ها گذاشت؟ !

حقیقت این است که حضور علنی امام علیه السّلام در جامعه، نشانگر لیاقت و استحقاق مردم نمی باشد و نمی توان گفت که در طول این 250 سال به دلیل حضور آشکار ائمّه علیهم السّلام، امّت ها شایستگی و لیاقت این حضور را دارا بوده اند.

باشند، که به حکمت هایی امام علیه السّلام خود را بر ایشان ظاهر نسازند. یکی از این حکمت ها می تواند امتحان آنها باشد تا خداوند «ایمان به غیب» را در ایشان بیازماید و به خاطر صبر و رضایت به قضای الهی و تحمّل فراق مولایشان، ایشان را به درجات بالای ایمان نائل گرداند. بنابراین دلیلی برای این ادّعا وجود ندارد که هر کس امام زمان علیه السّلام برایش آشکار و ظاهر نیستند، حتما فرد نالایق و ناسپاسی است.

دیگری موجب سلب نعمت گردد و ما به صرف وقوع این سلب، نمی توانیم پی به علّتش ببریم. تنها راه کشف علّت در مورد هر سلب نعمتی، دلیل یا ادلّه خاصّ نقلی در آن مورد است، چون عقل راهی به سوی کشف این امر ندارد.

نعمت، می توان گفت این است که کفران کنندگان، استحقاق سلب نعمت را پیدا می کنند؛ امّا این که خداوند حتما آن نعمت کفران شده را سلب می کند، از مجموع ادلّه نقلی قابل استنباط نیست.

با توجّه به این نکته، باید گفت این که قرآن فرموده است: «لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ» ، یا در فرمایش امام صادق علیه السّلام آمده است: «لا بَقاءَ لها اِذا کُفِرَت» ، هیچ کدام به این معنا نیست که قطعا خداوند عذاب می کند، یا نعمتش را می گیرد، بلکه باید گفت که مقصود، همان استحقاق سلب نعمت و در معرض زوال قرار دادن آن می باشد. بنابراین شرط مقدّری در این جا وجود دارد و آن این است که: «اگر خداوند از این کفران نعمت نگذرد و عفو نکند، آن گاه نعمت را سلب می نماید» . امکان عفو و رحمت خداوند در مورد هر کفران نعمتی وجود دارد و لزومی ندارد که در هر موردی به صورت مستقل تذکّر داده شود. پس نباید انتظار داشت که در آیه فوق یا حدیث امام علیه السّلام به وجود چنین شرطی تصریح شده باشد، این تصریحات به صورت مجزّا ذکر شده و همگی قرینه ای برای فهم صحیح آیات و روایات مورد بحث هستند.

فضل و رحمت خویش از کوتاهی های مردم بگذرد و امام علیه السّلام را با وجود ناسپاسی های فراوان خلائق، ظاهر و آشکار فرماید. بنابراین شرط ضروری ظهور امام علیه السّلام، لیاقت و شایستگی مردم در بهره وری از حضور علنی ایشان در جامعه نیست. اگر چنین بود، نباید خدای متعال بسیاری از حجّت های خود را در بین مردم آشکار می کرد، چون از صدر خلقت، نعمت حضور خلیفه خداوند در زمین با ناشکری و ناسپاسی مردم همراه بوده است.

حضرت آدم علیه السّلام با ناسپاسی فرزند خود (قابیل) مواجه شد که در کمال بیرحمی برادر خود (هابیل) را به قتل رساند. و پس از آدم، وصیّ ایشان حضرت شیث قادر نبود دین خداوند را ظاهر و آشکار نماید و به خاطر تهدید قابیل مجبور به رعایت تقیّه و کتمان دین شد.(1) امّا این تازه اوّل ماجرا بود و روزبه روز بر ناشکری مردم نسبت به خلیفه و حجّت خداوند در روی زمین افزوده شد تا آن جا که در عصر بنی اسرائیل و در یک بین الطّلوعین، هفتاد پیامبر خدا را می کشتند و سپس در بازارهایشان به خرید و فروش می پرداختند گویی که هیچ جنایتی انجام نداده بودند.(2) با همه اینها خداوند از ارسال رسولان و حجج خود به سوی مردم دریغ نفرمود و صد و بیست و چهار هزار پیامبر خود را-که گروهی از آنها اوصیای گروه دیگر بودند-در زمین مبعوث فرمود. بنابراین سنّت الهی چنین نبوده است که به خاطر ناشکری و ناسپاسی خلائق، فیض حضور خلیفه خود را در میان مردم از آنها دریغ نماید.

زوال می پذیرد، در اختیار نداریم. این مطلب را در مورد رایج ترین قاعده ای که ادّعا می شود بررسی نمودیم، قاعده ای که بقاء و زوال هر نعمتی را به شکرگزاری یا کفران آن نعمت منوط می داند. در مورد هر ضابطه دیگری هم که چنین ادّعای کلّی داشته باشد، شبیه همین نقد را می توانیم جاری بدانیم.

بنابراین در مورد این که بقاء یا زوال هر نعمتی به طور خاص چه علّت یا علّت هایی دارد، باید دلیل خاص و موردی داشته باشیم، چون هیچ ضابطه کلّی برای تشخیص علّت دوام، یا انقطاع نعمت ها در اختیار نداریم. این دلیل خاص هم قطعا عقلی نیست، زیرا عقل به تنهایی راهی به سوی کشف این علّت ندارد. پس در مورد سلب هر نعمتی باید دلیل یا ادلّه نقلی خاصّ آن را مبنای تشخیص علّت آن قرار دهیم. لذا در بحث از علّت غیبت امام عصر علیه السّلام نیز تنها مرجع قابل اعتماد، ادلّه نقلی خاصّ آن است که باید یکی یکی مورد بررسی قرار بگیرد. اگر راهی برای کشف حکمت غیبت امام علیه السّلام باشد، فقط از همین طریق است، نه از راه عقل و نه از طریق ضابطه کلّی تاریخی-نقلی که علّت سلب هر نعمت الهی را بیان کند.

تلاش در این مسیر ما را به گمراهی می کشاند.

اوّلین حدیث در این موضوع، فرمایشی از امام صادق علیه السّلام است که جنبه کلیدی و محوری در مورد کشف علّت غیبت دارد. این حدیث را محدّث بزرگوار، مرحوم شیخ صدوق با اسناد خود در کتاب گران قدر «کمال الدین و تمام النعمة» از عبد اللّه بن فضل هاشمی نقل فرموده است. می گوید: از امام جعفر بن محمّد الصادق علیهما السّلام شنیدم که فرمودند:

اِنّ لِصاحِبِ هذا الامرِ غَیبَةً لا بُدَّ منها یَرتابُ فیها کُلُّ مُبطِلٍ.

همانا برای صاحب این امر (امامت و ولایت) غیبتی است که قطعا واقع می شود، در آن اهل باطل به شکّ و تردید می افتند.

راوی می گوید: علّت آن را از حضرت پرسیدم. فرمودند:

لِاَمرٍ لَم یُؤذَن لَنا فی کَشفِهِ لکم.

به خاطر چیزی که اجازه پرده برداری از آن را برای شما به ما نداده اند.

راوی می گوید: پرسیدم: حکمت غیبت ایشان چیست؟ فرمودند:

وَجهُ الحِکمَةِ فی غَیبَتِهِ وَجهُ الحِکمَةِ فی غَیباتِ مَن تَقَدَّمَهِ مِن حُجَجِ اللّهِ تعالی ذِکرُه اِنّ وَجهَ الحِکمَةِ فی ذلک لا یَنکَشِفُ الاّ بَعدَ ظُهُورِهِ کما لَم یَنکَشِف وَجهُ الحِکمَةِ فیما آتاهُ الخِضرُ علیه السّلام مِن خَرقِ السَفینَةِ و قَتلِ الغُلامِ و اِقامَةِ الجِدارِ لِموسی علیه السّلام اِلی وَقتِ افتِراقِهِما.

حکمت غیبت ایشان، همان حکمت غیبت های حجّت های خداوند متعال پیش از ایشان است. حکمت این امر، جز پس از ظهور ایشان روشن نمی گردد، همان گونه که حکمت کارهای حضرت خضر علیه السّلام (سوراخ کردن کشتی و کشتن پسر بچّه و تعمیر دیوار) برای حضرت موسی علیه السّلام تا وقت جدا شدن ایشان از یکدیگر روشن نشد.

در پایان حدیث با تأکید بر «سرّ» بودن علّت غیبت امام زمان علیه السّلام فرمودند:

یَابنَ الفَضلِ اِنّ هذا الامر اَمرٌ من اَمرِ اللّهِ تعالی و سِرٌّ مِن سِرِّ اللّهِ و غَیبٌ مِن غَیبِ اللّهِ و مَتی عَلِمنا أنّه عَزَّ و جَلَّ حکیمٌ صَدَّقنا بِأَنَّ اَفعالَهُ کُلَّها

ص: 209

حِکمَةٌ و اِن کانَ وَجهُها غیرَ مُنکَشِف.(1)

ای پسر فضل! همانا این امر (غیبت امام عصر علیه السّلام) یک کار خدایی و رازی از رازهای خداوند و از مصادیق غیب الهی است و ما وقتی خداوند عزّ و جل را حکیم دانستیم، تصدیق می کنیم که همه کارهای او از روی حکمت است، هر چند که حکمت آنها برای ما روشن نباشد.

در این حدیث شریف به چند موضوع مهم درباره حکمت غیبت امام عصر علیه السّلام اشاره شده است:

مطلب اوّل این است که به صراحت فرموده اند: ما اجازه نداریم، حکمت غیبت امام زمان علیه السّلام را برای مردم بیان کنیم. با این بیان از همان ابتدا خیال همه را آسوده کرده اند که به دنبال پرده برداری از حکمت غیبت نباشند.

این جا هم وجود داشته باشد و کسانی که از حکمت غیبت امام عصر علیه السّلام اطّلاع ندارند، نتوانند صبر و تحمّل کافی از خود نشان دهند، در نتیجه از این امتحان بزرگ سربلند بیرون نیایند. از این بالاتر، کارهای حضرت خضر علیه السّلام به لحاظ ظاهری عاقلانه نبود. سوراخ کردن کشتی در دریا، فی نفسه یک کار عقلایی محسوب نمی شود، همچنین است کشتن پسر بچّه و درست کردن دیواری که در حال خراب شدن است.

در دوران غیبت هم هستند کسانی که پنهانی امام علیه السّلام را امری عقلایی و موجّه تلقّی نمی کنند و در پذیرش آن به لحاظ اعتقادی مشکل دارند. اینان برای آن که-به زعم خود-ظاهر آبرومندی برای غیبت امام زمان علیه السّلام دست و پا کنند، دست به توجیهاتی می زنند که-به گمان خود-آن را عقلایی جلوه دهند تا هم خود و هم دیگران را نسبت به این امر راضی و خرسند کنند. ولی واقعیّت این است که اگر از ابتدا بپذیرند که حکمت آن را نمی دانند و به تصدیق عقل خویش، سربسته به آن ایمان آورند، نه خود را به زحمت می اندازند و نه در ایمان و اعتقادشان خللی به وجود می آید.

به عنوان مثال کسانی که وجود امام علیه السّلام و حضور آشکار ایشان را در زمین از باب وجوب «لطف» واجب می دانند، در توجیه امر غیبت حضرت صاحب الامر علیه السّلام با اشکال مواجه می شوند و ناچارند به صورتی آن را توجیه کنند که به «برهان لطف» ادّعائیشان لطمه ای وارد نشود. امّا توجیهات مطرح شده به لحاظ عقلی کامل و تمام نیست و لذا نهایتا مجبور می شوند که به مخفی بودن حکمت غیبت اعتراف نمایند. به نمونه ای از این تلاش های ناموفّق اشاره می کنیم.

اثبات وجود امام زمان علیه السّلام استدلال شده است.(1) در یکی از این موارد، عین عبارت ایشان چنین است:

فان قیل: ما الدَلیلُ علی وُجُودِه؟

اگر بگویند: چه دلیلی بر وجود امام علیه السّلام هست؟

فالجواب: الدَلیلُ علی ذلک اَنّ کُلَّ زمانٍ لا بُدَّ فیه مِن امامٍ معصومٍ و اِلاّ لَخَلا الزمانُ مِن اِمامٍ معصومٍ مع أنّه لُطفٌ و اللُطفُ واجِبٌ علی اللّهِ تعالی فی کُلِّ زمان.(2)

جواب این است که: دلیل این امر آن است که در هر زمانی باید یک امام معصوم وجود داشته باشد وگرنه لازم می آید که این زمان از امام معصوم خالی باشد، در حالی که وجود ایشان لطف است و لطف در هر زمان بر خدا واجب می باشد.

با این مبنا، غیبت امام علیه السّلام بی معنا و غیرموجّه می شود. چون آن لطف موردنظر متکلّمان با پنهان و ناشناخته بودن امام علیه السّلام قابل جمع نیست. لذا باید غیبت امام علیه السّلام را جوری توجیه کنند که به قول خودشان «اخلال به واجب» از طرف خداوند لازم نیاید. به همین جهت است که در این جا ناچار می شوند عقلا اخلال را از ناحیه مردم بدانند که در تبعیّت از امام علیه السّلام و امتثال اوامر ایشان کوتاهی نموده اند و در حقیقت علّت غیبت امام علیه السّلام به مردم برمی گردد و باید برگردد.(3) ایشان در ادامه فرمایش خود در پاسخ به وجه غیبت امام علیه السّلام چنین فرموده اند:

فان قیل: ما وَجهُ استتارِهِ؟

وجه و حکمت پنهان بودن امام علیه السّلام چیست؟ .

ص: 212

فالجواب: وَجهُ استتارِهِ لِکَثرَةِ العَدُوِّ و قِلَّةِ الناصِرِ و جازَ اَن یَکُونَ لِمَصلِحَةٍ خَفِیَّةٍ استَأثَرَ اللّهُ تعالی بِعِلمِها.(1)

پاسخ این است که: حکمت پنهان بودن ایشان به خاطر زیادی دشمنان و کمی یاران است و ممکن است به خاطر مصلحت خفیّه ای باشد که خدای تعالی علمش را خاصّ خود قرار داده و کسی را از آن آگاه نکرده باشد.

ملاحظه می شود که مرحوم شیخ در پاسخ خود ابتدا تقصیر و کوتاهی مردم را علّت غیبت معرّفی کرده اند، امّا ظاهرا خودشان این جواب را کافی ندانسته و بلافاصله اضافه کرده اند که چه بسا یک حکمت و مصلحت مخفی در کار باشد که ما از آن بی خبر هستیم. این نکته اخیر، همان چیزی است که در حدیث مورد بحث از امام صادق علیه السّلام مورد تأکید قرار گرفته و باید از ابتدا مدّنظر باشد. اگر از اصل، این احتمال را بدهیم که چه بسا علّت و حکمت غیبت حضرت، مخفی باشد، دیگر از تحمّل زحمت توجیه و تأویل هایی که عقلا قانع کننده نیست، آسوده می شویم و از همان ابتدا می گوییم: حکمتش را نمی دانیم.

اگر حقیقتا زیاد بودن تعداد دشمنان و کم بودن عدد یاران، علّت غیبت امام زمان علیه السّلام باشد، باید همه یا حدّاقل اکثر امامان شیعه در غیبت کامل از مردم به سر می بردند، چون در همه زمانها چنین علّتی وجود داشته است. بیشترین یاران ائمّه علیهم السّلام به طور نسبی در زمان سیّد الشهداء علیه السّلام بودند، که تعداد آنها در مقابل دشمن بسیار ناچیز بود (هشتاد و چند نفر در برابر سی هزار نفر!) . در زمان امام صادق علیه السّلام که هزاران نفر در درس ایشان شرکت داشتند به فرموده خودشان تعداد یاران ایشان به هفده نفر نمی رسید. مطابق نقل دیگری از خود حضرت، عدد یاران ایشان از پنج نفر هم کمتر بوده است!(2) آیا این قلّت یار و یاور، باعث غیبت امام صادق علیه السّلام گردید؟ ! و اگر چنین است پس چرا امام سجّاد علیه السّلام که همه یاران با اخلاص پدرشان در کربلا به شهادت رسیده و خود یکّه و تنها باقی مانده بودند، از 1.

ص: 213

دیدگان غایب نشدند؟ !

به همین جهت است که مرحوم شیخ مفید، پاسخ اوّل خود را کافی و قانع کننده ندیده و احتمال وجود یک مصلحت مخفی را مطرح کرده اند. خوب اگر چنین است، چرا از همان ابتدا چنین پاسخی ندهیم؟ و البتّه باید توجّه داشته باشیم که در این صورت، صحّت برهان لطف و اثبات عقلی وجود و ظهور امام علیه السّلام در هر زمان (براساس این برهان) مخدوش می گردد. چون وقتی یک احتمال خلاف مطرح باشد، استدلال ناتمام می شود. (اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال)

وقتی عقلا احتمال وجود یک حکمت ناشناخته، برای غیبت امام علیه السّلام در کار باشد، دیگر نمی توان با قاطعیّت، علّت آن را کمی یاران یا تبعیّت نکردن مردم از امام علیه السّلام و عدم امتثال اوامر ایشان، از سوی جامعه دانست. بنابراین طرح این احتمال در حقیقت به معنای دست برداشتن از همه استدلالها و براهین به ظاهر عقلی است و تأییدی است بر واقعیّتی که در مباحث پیش بر آن اصرار ورزیدیم، مبنی بر این که برای غیبت امام علیه السّلام هیچ گونه توجیه عقلی، پذیرفته نیست.

نکته دیگری که در فرمایش مرحوم شیخ مفید مطرح شده، این است که آن مصلحت مخفی را هیچ کس جز خدای متعال نمی داند. امّا آن چه در حدیث امام صادق علیه السّلام آمده، خلاف این معنا را می رساند. حضرت فرموده اند که به ما (اهل بیت علیهم السّلام) اجازه پرده برداری از حکمت غیبت امام عصر علیه السّلام داده نشده است. این تعبیر بر آن دلالت می کند که خود حضرات ائمّه علیهم السّلام از راز غیبت مطّلع بوده اند ولی در کشف آن برای مردم از خدای متعال اجازه نداشته اند. پس حکمت غیبت امام علیه السّلام؛ فقط از مردم عادی مخفی است نه از خود ایشان.

تصدیق حکمت الهی، لازم نیست که از رمز و راز همه کارهای خدا سردرآوریم. این مطلب در کلّ مباحث اعتقادی و به خصوص در بحث فعلی بسیار کارگشا و روشنگر است.

سرّ قضیّه در این است که ما به حکیمانه بودن کارهای خداوند به خاطر خدایی او و این که عقلا منزّه از هر نقصی (از جمله انجام کارهای بیهوده و عبث) است، پی برده ایم. خدایی خدا اقتضا می کند که هیچ عیب و نقصی نداشته باشد و از آن رو که انجام کارهای عبث عیب و نقص است، به حکم عقل، خداوند، منزّه از آن می باشد. ولی نکته مهمّی که باید به آن توجّه داشت این است که برای تصدیق عقلی این قضیّه، نیازی نیست که از حکمت افعال الهی هم آگاهی یابیم. بلکه با علم به این که حکمت کارهای خدا عقلا برایمان مکشوف نیست به حکیم بودن ذات قدّوس او حکم می کنیم. بله اگر در موردی خداوند-به زبان پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم یا امام علیه السّلام-خود حکمت یا حکمت های افعال خویش را بیان فرمود، از آن مطّلع و آگاه می شویم ولی تصدیق حکیم بودن خداوند منوط به دانستن آن حکمت ها نیست.

أمّا عِلَّةُ ما وَقَعَ مِنَ الغَیبَةِ فانَّ اللّهَ عَزَّ و جَلَّ یَقولُ: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»(1). . . فَاَغلِقُوا بابَ السُؤالِ عمّا لا یَعنیکُم و لا تَتَکَلَّفُوا عِلمَ ما قد کُفیتُم.(2)

امّا علّت وقوع غیبت، پس خدای عزّ و جل می فرماید: «ای مؤمنان درباره چیزهایی نپرسید که اگر برایتان آشکار شود، ناراحتتان می کند» . . . پس باب پرسش از اموری که به شما مربوط نیست را ببندید و خود را برای دانستن چیزهایی که از عهده شما برداشته شده به زحمت نیندازید.

این سفارش خود امام عصر علیه السّلام است که در پاسخ به سؤالی درباره علّت غیبت مرقوم فرموده اند. طبق این توصیه، جستجو و کنکاش از این امر، پسندیده نیست و از مواردی دانسته شده که به ما ربطی ندارد. وظیفه ما ایمان کامل و عمیق به آن اموری است که خداوند اراده فرموده و تلاش برای کشف از رمز و راز آن، کار صحیحی نیست. متأسّفانه کم نیستند افرادی که سراغ چیزهایی می روند که از آنها نخواسته اند، و در مقابل در پی فهم تکالیف و وظایف خود نیستند. بسیاری از اموری که برای ما اهمیّت دارند، آنهایی هستند که اساسا دانستنشان برای ما مفید نیست بلکه از جستجو برای آگاهی از آنها نهی شده ایم، ولی آنها را دنبال می کنیم و به نحوی می خواهیم از آنها سردرآوریم. در مقابل نسبت به آن چه باید بدانیم و وظیفه عقلی و شرعی ماست کوتاهی و بی رغبتی نشان می دهیم.

براساس سفارش امام زمان علیه السّلام به جای حسّاس شدن و جستجو از علّت و حکمت غیبت، باید به دنبال آشنایی با وظایف خاصّ خود در این زمان باشیم تا راه نجاتی از خطرات هولناک آن پیدا کنیم.

نکته دیگر در این توقیع مبارک آن که، این حدیث تنها موردی است که امام معصوم علیه السّلام تعبیر «علّت» را برای غیبت به کار برده اند و در آن هم تصریح کرده اند که پرسش درباره آن مجاز نیست. در احادیث دیگر تعبیر «علّت» را به کار 4.

ص: 216

نبرده اند. از این جا می توان فهمید که ائمّه علیهم السّلام از اطلاق این کلمه به آن چه در مقام تعلیل امر غیبت فرموده اند، ابا داشته اند و این خود مؤیّدی است بر آن چه قبلا در این باره بیان شد.

لا تَسْأَلُُوا عَنْ أَشْیاءَ. . .» استناد کرده اند.

با این وجود، نویسنده مذکور با بیانی که خود آن را استدلالی و عقلی می پندارد، خواسته است تا از همین فرمایش امام علیه السّلام (که به دنبال کشف علّت غیبت نباشید) علّت غیبت را استنتاج کند! واقعا تعجّب آور است که از این گزاره، درست ضدّ آن را استنباط کرده اند. به راستی امام علیه السّلام باید به چه بیانی و با چه تعبیری اظهار می کردند که علّت و فلسفه غیبت، قابل کشف نیست، تا کسی نتواند آن را برخلاف مقصود ایشان تأویل نماید؟ ! آیا صریح تر از آن چه در توقیع فرموده اند، می توانستند بگویند و نگفته اند؟ !

علاوه بر این در ادامه توقیع-همان طور که گذشت-فرموده اند که: باب پرسش از آن چه را که به شما مربوط نیست، ببندید. اگر استنباط نویسنده مقاله «اختیاری بودن ظهور» صحیح باشد، چطور فرموده اند: آن چه به شما مربوط نیست (ما لا یعنیکم) ؟ اگر مقصود امام علیه السّلام قصور و تقصیر شیعیان باشد، آیا می توان گفت که به آنها مربوط نمی شود؟ !

نکته دیگر آن که اگر منظور امام علیه السّلام از آن چه نفرموده اند، «ترس از جان مبارکشان» باشد، چه طور در احادیث متعدّدی به علّت بودن آن برای غیبت تصریح کرده اند؟(1) بنابراین با وجود بیان «ترس از جان» به عنوان علّت غیبت، باز تأکید فرموده اند که از آن سؤال نکنید، پس معلوم می شود سرّ دیگری در کار است که نخواسته اند تا قبل از ظهور روشن شود.

آخرین پاسخ ما به نویسنده مقاله مذکور این است که به چه دلیل ادّعا می کند شیعیان، فقط وقتی علّت غیبت، قلّت یاران و کم همّتی ایشان باشد، ناراحت می شوند؟ احتمالات متعدّدی می توان داد که همه علّت، به شیعیان برنگردد یا اگر هم بازمی گردد، تنها به کم بودن یاران و امثال آن مربوط نشود؛ امّا باز هم باعث ناراحتی شیعیان شود. در یک بحث عقلی نمی توان این طور ساده انگارانه مسأله را حلّ و فصل نمود. .

ص: 218

لازم به ذکر است که مرحوم شیخ مفید و سیّد مرتضی در زمان خود با سنّی های معتزلی روبه رو بودند که غیبت امام عصر علیه السّلام را عقلا مورد اشکال قرار می دادند و می گفتند که اگر-به قول شما-وجود امام علیه السّلام در همه زمانها لازم است و هدایت الهی بدون امام امکان ندارد، چگونه می توانید این اعتقاد را با اعتقاد به غیبت امام علیه السّلام جمع کنید؟

مرحوم شیخ و شاگردانش خود را موظّف می دیدند که از اعتقاد شیعه در این موضوع، دفاع عقلانی نمایند و چون به مقتضای برهان لطف، نصب و جعل امام را در هر زمان بر خدای متعال واجب می دانستند، باید مانعی عقل پسند برای ظهور امام علیه السّلام نشان می دادند تا اعتقاد شیعه به وجود امام غایب مخالف با عقل جلوه نکند. به همین خاطر است که مرحوم سیّد مرتضی اعتقاد به امام غایب را به اعتقاد به آیات متشابه قرآن تشبیه کرده است. این تشبیه از آن جهت است که معنای ظاهری آیات متشابه ممکن است با احکام عقلی در تعارض باشد، مثلا معنای ظاهری آیه «اَلرَّحْمنُ عَلَی اَلْعَرْشِ اِسْتَوی»(1) با این حکم عقل که خداوند از احکام جسم منزّه است، تعارض دارد چون وجود تخت و مستقر شدن روی آن را اثبات می کند.

در این گونه موارد اگر هم مراد خدای متعال را از این آیات ندانیم ولی این مقدار یقین داریم که مقصود، معنای ظاهری آنها نیست و قطعا تأویلی مطابق با عقل دارد هرچند که ما آن را ندانیم.

به نظر مرحوم سیّد مرتضی و استادش مرحوم شیخ مفید، غیبت امام زمان علیه السّلام ظاهری خلاف عقل دارد، چون ایشان حضور آشکار امام علیه السّلام را طبق برهان لطف واجب می دانستند. از این جهت، مرحوم سیّد فرموده است که ما اگر علم تفصیلی به علّت غیبت هم نداشته باشیم، همان علم اجمالی به حکیم بودن علی الاطلاق خداوند، برای پذیرش امکان غیبت امام علیه السّلام کفایت می کند.(2).

ص: 220

دسته از ادلّه نقلی که علّت و حکمت غیبت را بیان کرده اند، برای توجیه و تأویل امری مخالف عقل نیست.

سوم: این که فرموده اند «با وجود تصدیق به کفایت علم اجمالی درباره علّت غیبت، وجوهی را به عنوان فضل(1) مطرح می کنیم» جای بحث و گفتگو دارد. بحث در این که آیا می توانیم بدون مراجعه به ادلّه نقلی، وجهی برای غیبت امام علیه السّلام مطرح کنیم یا خیر؟ همین بحث در مورد آیات متشابه قرآن نیز عینا مطرح است. ما می توانیم عقلا حکم کنیم که مراد از آیه «اَلرَّحْمنُ عَلَی اَلْعَرْشِ اِسْتَوی» ، معنای ظاهری آن نیست ولی آیا بدون مراجعه به علوم اهل بیت علیهم السّلام در تفسیر قرآن می توانیم تأویل صحیح آیه را بدانیم؟ حق این است که اگر به احادیث ائمه علیهم السّلام در توضیح و تفسیر معنای «عرش» و «استواء» مراجعه نکنیم، هرگز معنای صحیح آیه را نمی فهمیم. در مورد حکمت یا علّت غیبت نیز دقیقا همین طور است و به همین جهت تأکید بر این داشته ایم که سخن گفتن در این موضوع فقط با رجوع به ادلّه نقلی امکان پذیر است.

غیبت امام عصر علیه السّلام ذکر نشده و آن چه مطرح می شود یا مبتنی بر ادّعای عقلی بودن آن است و یا استنباطی است که از برخی احادیث می شود. در فصل حاضر بحث درباره این است که عقلا نمی توانیم چنین ادّعایی بکنیم. امّا احادیث مورد ادّعا هم به صراحت علّت غیبت را بیان نمی کنند. درباره عدم دلالت آنها بر مدّعای فوق در فصل آینده-که ادلّه نقلی غیبت را بحث خواهیم کرد-سخن می گوییم.

(دستش برای اداره جامعه باز نمی شود) و توانایی «تصرّف» در جامعه پیدا نمی کند و لذا غایب می گردد. به همین جهت است که گفته شده: «عدمه منّا» یعنی عدم تصرّف امام علیه السّلام-که همان غیبت ایشان است-به ما (مردم) بازمی گردد.

پس در این نگرش، لطفی بر خداوند واجب بوده و لطفی هم بر امام. لطف خدا جعل و نصب امام علیه السّلام بوده که آن را انجام داده و لطف امام علیه السّلام نیز پذیرش مسؤولیّت امامت است که بر آن حضرت واجب بوده و ایشان نیز آن را انجام داده اند. آن چه بر مردم واجب است، انقیاد و نصرت امام می باشد که اگر آن را انجام دهند، امام مبسوط الید شده و توانایی تصرّف در جامعه را پیدا می کند و اگر مردم در انجام این وظیفه خود کوتاهی نمایند، امام عملا توانایی اعمال مسؤولیّت امامت را نمی یابد و به همین دلیل غیبت اختیار می کند. بنابراین عدم تصرّف یا غیبت امام، بر کوتاهی و تقصیر مردم در انجام وظایف خود در قبال ایشان باز می گردد. تمام این بیانات، از جانب کسانی که به آن معتقدند، صبغه عقلی و رنگ استدلالی دارد و در بیان هیچ یک به آیه یا روایتی تمسّک نمی کنند.

عالم بزرگ و فقیه گران قدر شیعه-مرحوم شیخ ابو جعفر طوسی-در مقدّمه «کتاب الغیبة» می فرماید:

تصرّف و بسط ید امام علیه السّلام-که لطفی بر ماست-جز با تحقّق سه چیز صورت نمی پذیرد: یکی متعلّق به خداوند است، که همان ایجاد امام علیه السّلام می باشد. دومی متعلّق به خود امام است، که قبول مسؤولیّت امامت و قیام به انجام آن می باشد و سومی به ما تعلّق دارد که عبارت است از عزم بر یاری و کمک دادن و انقیاد نسبت به ایشان!(1)

در قسمتی دیگر از این مقدّمه فرموده است:

بسط ید امام علیه السّلام در هر حالی بر ما واجب است و هرگاه چنین نکنیم، عدم تصرّف (غیبت) ایشان از جانب خود ماست.(2)

همین معنا در اندیشه های کلامی علاّمه خواجه نصیر الدین طوسی-سرآمد 1.

ص: 224

متکلّمان و متفکّران شیعی قرن هفتم-به چشم می خورد:

سبب غیبت نمی تواند ناشی از جانب خدا یا امام زمان باشد، پس از جانب مکلّفان (مردم) است که همان خوف غالب و تمکین نکردن است و وقتی سبب غیبت از بین برود، ظهور واجب خواهد شد.(1)

آن چه از نقل عبارات این دو عالم بزرگ شیعه موردنظر می باشد، این است که از دیدگاه ایشان علّت و سبب غیبت عقلا نمی تواند به خدا و خود امام علیه السّلام مربوط باشد و به همین جهت می گویند: علّت آن باید به مردم برگردد. بنابراین اگر «خوف غالب» -ترس فراگیر-را به عنوان علّت در کنار «عدم التمکین» -نافرمانی-ذکر کرده اند، نه به دلیل وجود روایاتی است که علّت غیبت امام علیه السّلام را خوف ایشان از قتل دانسته اند، بلکه این ترس صرفا مصداقی از کوتاهی و تقصیر مردم در قبال امام علیه السّلام است که عقل آن را تشخیص می دهد. البتّه اگر این سبب را به حدیث معصوم علیه السّلام نسبت دهند، در فصل آینده معنای آن را روشن خواهیم نمود. بحث ما در حال حاضر فقط ناظر به جنبه عقلی علّت غیبت امام زمان علیه السّلام می باشد.

در گذشته بیان کردیم که ما نمی توانیم نصب و ایجاد امام علیه السّلام را تحت عنوان «لطف» بر خداوند واجب بدانیم، همچنین توضیح دادیم که هیچ دلیل عقلی بر وجوب ظهور امام علیه السّلام، وجود ندارد و حضور آشکار ائمّه پیشین در جامعه از باب فضل و لطف واقعی (نه لطف اصطلاحی که در برهان لطف واجب دانسته شده) بوده است و اکنون اضافه می کنیم که از قیام امام علیه السّلام به انجام مسؤولیّت امامت (که در کلام مرحوم شیخ طوسی آمده است) ، نمی توان عقلا وجوب ظهور ایشان را نتیجه گرفت. در بخش آینده درباره علّت و موجبات ظهور به تفصیل سخن خواهیم گفت، در این جا به بیان همین نکته بسنده می کنیم که ما عقلا نمی توانیم درباره مسؤولیّتهای امامت ائمّه علیهم السّلام اظهارنظر کنیم و اگر بتوان سخن صحیحی در این زمینه گفت، تنها با رجوع به ادلّه نقلی امکان پذیر است. به تعبیر دیگر این امر از مستقلاّت عقلیّه نیست و بنابراین سخن از وجوب عقلی ظهور روا نمی باشد. 5.

ص: 225

ولی البتّه می توانیم یاری و انقیاد مردم نسبت به امام علیه السّلام را عقلا واجب بدانیم. این مسلّم است که مردم وظیفه دارند که در هر شرایطی-چه زمان ظهور و چه دوره غیبت-امام خود را یاری کنند.

نتیجه این که نصب و جعل امام علیه السّلام از ناحیه خداوند فضل و منّتی بر مردم است.

همچنین این که امام علیه السّلام خود را به مردم معرّفی کند، نیز فضل دیگری در حقّ مردم است. همین طور است وقتی که راه ارتباط و تماس با خود را پیش روی آنان هموار سازد، امّا هیچ یک از این دو فضل، بر خدا یا امام علیه السّلام واجب نیست. ولی البتّه پس از تحقّق آنها مردم عذری ندارند، اگر امام را اطاعت نکنند و نسبت به او انقیاد نورزند. چرا که با شناخت امام علیه السّلام عقلا حجّت بر مردم تمام می شود.

موضوع مورد بحث ما فعلا دلیل عقلی غیبت امام علیه السّلام است. با توجّه به مباحث گذشته می توانیم بگوییم: صرف این که مردم عقلا موظّف به اطاعت از امام خود هستند، ثابت نمی کند که در صورت عدم اطاعت آنان غیبت بر امام علیه السّلام واجب می شود. هیچ استلزام عقلی بین یاری نکردن و عدم انقیاد مردم با وجوب غیبت امام علیه السّلام وجود ندارد.

یک اشتباه ایشان این است که تصوّر کرده مرحوم شیخ، اراده خداوند را نسبت به غیبت امام علیه السلام نفی کرده است. نویسنده به غلط گمان کرده که اگر کسی بگوید علّت غیبت به کوتاهی خود مردم برمی گردد، نتیجه اش این است که خداوند اصلاً آن را اراده نکرده است. کسانی که با معارف دینی آشنایی دارند به خوبی بطلان این ادّعا را متوجّه می شوند. تفاوت روشنی وجود دارد بین این که بگوییم خداوند غیبت را اراده نکرده، با این که قائل باشیم اراده کرده امّا حکمت و علّت این اراده، تفسیر مردم در ادای وظایف خود نسبت به امامشان است. آن چه مرحوم شیخ طوسی و خواجه طوسی فرموده اند معنای دوم است نه اوّل. امّا نویسنده مقاله «نظریه اختیاری بودن ظهور» از عبارات ایشان معنای اوّل را برداشت کرده که خود حکایت از بی اطّلاعی او از مبانی معارف دینی می کند.

به طور کلّی در مورد غیبت امام زمان علیه السلام دو فرض وجود دارد که با یکدیگر قابل جمع می باشند:

اوّل این که خداوند به اراده تکوینی خود کاری کرده که امام علیه السلام از دیدگان مردم ناشناخته بماند و این کار ممکن است از طریق عدم ایجاد معرفت امام علیه السلام در قلب مردم یا اموری شبیه این باشد (که مستقیماً به فعل خود خداوند مربوط می شود).

دوم این که خداوند به اراده تشریعی خویش از امام علیه السلام خواسته باشد تا ایشان از این که مورد شناخت مردم قرار بگیرد، خود را دور بدارد. آن گاه امام علیه السلام نیز - که هیچ کاری را بدون امر خداوند انجام نمی دهد(1)- خود از دیدگان مردم غیبت فرموده باشد.

در حالت اوّل، غیبت کار خداوند و در حالت دوم کار امام علیه السلام است. امّا در هر دو فرض این کار به اراده حق تعالی باز می گردد. بنابراین به هر حال غیبت امام علیه السلام به اراده خدا صورت گرفته و حتّی بزرگانی که سبب غیبت را تقصیرات خود مردم دانسته اند، هیچ کدام نفی اراده خداوند را نسبت به آن نکرده اند.ه.

ص: 227

ص: 228

می شود این است که: «چگونه در احادیث، علّت هایی برای غیبت ذکر کرده اند در حالی که خود ائمّه علیهم السّلام سرّ غیبت را تا قبل از ظهور، کشف ناشدنی معرّفی نموده و پرسش از آن را ممنوع دانسته اند؟ !»

این پرسش، پرسش مهمّی است که پاسخ آن، دیدگاه صحیح را-در فهم احادیثی که به طرح علّت غیبت امام عصر علیه السّلام پرداخته اند-روشن می کند. در گذشته این نکته را تذکّر داده ایم که در بیان علّت غیبت امام علیه السّلام مقصود این نیست که در صورت وجود علّت، غیبت امام ضروری گردد و در صورت عدم آن، ظهور (عدم غیبت) ایشان ضرورت یابد. این برداشت از تعلیلی که در احادیث برای غیبت امام علیه السّلام شده صحیح نیست، بنابراین باید گفت:

اوّلا با استناد به ادلّه نقلی در این زمینه، می توانیم نتیجه بگیریم که همه آن چه به عنوان علّت غیبت فرموده اند، عامل مؤثّر در غیبت امام علیه السّلام بوده است، ولی این تأثیر، ضرورت عقلی ندارد. یعنی چنین نیست که هریک از این علل یا مجموع آنها، عقلا غیبت امام علیه السّلام را ضروری کند. به تعبیر دیگر، می توان گفت که عقلا وجود هریک از این علّتها با عدم غیبت امام علیه السّلام هم سازگار است، بنابراین صرفا با اتّکاء به فرمایش معصوم علیه السّلام می توانیم آن علّت را در غیبت امام علیه السّلام مؤثّر بدانیم نه این که مسأله از مستقلاّت عقلیّه باشد.

ثانیا چنین نیست که اگر هریک از این علّتها مرتفع شود یا همه با هم منتفی گردند، ضرورتا غیبت خاتمه یابد و ظهور واقع شود. به تعبیر دیگر نمی توان گفت: «هریک از این علل، علّت ناقصه غیبت امام علیه السّلام هستند.(1) پس اگر همه با هم رفع شوند، دیگر هیچ علّتی برای غیبت نمی ماند و بنابراین ظهور حضرت، قطعی می گردد» چنین نیست. چرا که در غیر این صورت دیگر وجه و علّت غیبت، مخفی نخواهد بود، و می توانیم حکمت غیبت را حاصل جمع همه آن علّتها د.

ص: 230

بدانیم، در حالی که به فرمایش معصوم علیه السّلام، حکمت غیبت تا قبل از ظهور روشن نمی گردد. بنابراین می توان فرض کرد که همه این علّتها مرتفع شوند، ولی غیبت خاتمه نیابد و ظهور واقع نشود.

با توجّه به این دو نکته، می توان گفت که مقصود از بیان علّت در احادیثی که غیبت امام علیه السّلام را توضیح داده اند، روشن نمودن برخی از آثار و فوائد غیبت می باشد. به این معنا که غیبت حضرت، دارای آن آثار و نتایج می باشد؛ امّا هیچ کدام به معنای اصطلاحی کلمه، «علّت» نیستند. این مطلبی است که در نوشته یکی از اعاظم حوزه علمیّه به آن تصریح شده است:

آن چه بگوییم راجع به اسرار غیبت، بیشتر مربوط به فواید و آثار آن است و الاّ علّت اصلی آن بر ما مجهول است. و این است معنای احادیث شریفه ای که در آنها تصریح شده به این که سرّ غیبت آشکار نشود مگر بعد از ظهور.(1)

حال با توجّه به این نکته، به نقل و توضیح گزیده ای از احادیثی می پردازیم که در مقام بیان علّت غیبت امام علیه السّلام، وجوهی را ذکر کرده اند. آن چه با مراجعه به این احادیث به دست می آید، پنج وجه مختلف است که برای هرکدام مؤیّداتی هم وجود دارد. ما در این جا به نقل نمونه هایی از هر وجه، که صراحت بیشتری در تعلیل غیبت امام علیه السّلام دارد، اکتفا می کنیم. لازم به ذکر است که غیر از این پنج دلیل، وجوه دیگری هم در کلمات برخی از بزرگان و دانشمندان ذکر شده، ولی چون صراحت یا ظهوری در بیان علّت غیبت ندارند، از نقل آنها خودداری می کنیم.

متعدّدی بیان شده است.(1) به عنوان نمونه زراره از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که به او فرمودند:

یا زُرارَة لا بُدَّ لِلقائِمِ مِن غَیبَةٍ.

ای زراره قطعا حضرت قائم علیه السّلام غیبتی دارد.

زراره می گوید: پرسیدم: و لِمَ؟ -چرا؟ -حضرت فرمودند:

یَخافُ علی نَفسِهِ-و اَومَأ بِیَدِه الی بَطنِهِ.(2)

بر جانش می ترسد (و با دست خود اشاره به شکمشان کردند) .

آن چه از حدیث فوق استفاده می شود این است که یکی از عوامل مؤثّر در غیبت امام عصر علیه السّلام ترس آن حضرت بر جان مبارک خویش بوده است. البتّه ترس امام علیه السّلام بر جان مبارک خویش، همچون ترسی که انسانهای عادی دارند و از کشته شدن می هراسند، نمی باشد. امام علیه السّلام به خاطر کسب رضای خداوند و به عنوان انجام یک عبادت بسیار مهم، بر حفظ جان خود مراقب و نسبت به آن نگران هستند. بنابراین امام علیه السّلام از این جهت که خدای متعال، کشته شدن ایشان را نمی پسندد، «خوف از قتل» دارند. به هرحال با توجّه به آن چه در مقدّمه بحث بیان شد، تأثیر این عامل در غیبت امام علیه السّلام ضرورت عقلی ندارد.

توضیح مطلب این که هرچند با غیبت امام علیه السّلام جان ایشان حفظ می شود، امّا اگر امام صادق علیه السّلام یا معصوم دیگر نفرموده بودند، عقلا نمی توانستیم کشف کنیم که یکی از علل غیبت امام علیه السّلام حفظ جان شریف آن حضرت است، زیرا این امر (تأثیر عامل «هراس از قتل» در ایجاد غیبت) از مستقلاّت عقلیّه نیست و به لحاظ عقلی، تنها راه حفظ جان مبارک امام، غیبت ایشان نمی باشد. به تعبیر دیگر عقلا می توان فرض کرد که امام علیه السّلام ظاهر باشند، امّا خداوند جان ایشان را به طریق دیگری -همچون معجزاتی که گه گاه در عصر سایر ائمّه علیهم السّلام رخ می داد-حفظ نماید. پس به دلیل عقلی نمی توان گفت که حفظ جان امام علیه السّلام، غیبت ایشان را ضروری و 7.

ص: 232

واجب نموده است. به همین جهت تأکید می کنیم که علّت بودن حفظ جان برای غیبت امام علیه السّلام، باید فقط با ادلّه نقلی ثابت شود.

با روشن شدن این نکته، بطلان این سخن روشن می شود که:

آن چه را به طور قطع می توان سبب غیبت امام علیه السّلام دانست، ترس ایشان بر جان خویش است. . . و هرگاه بر جان خود بترسد، غیبت ایشان واجب می شود.(1)

نویسنده بزرگوار این عبارات برای اثبات گفتار خود به ادلّه نقلی استناد نفرموده و صحّت آن را عقلی می داند و این دقیقا همان چیزی است که مورد اشکال و ردّ ماست. البتّه ایشان در فصل دیگری از کتاب خود بعضی از احادیثی را نقل کرده اند که دالّ بر این علّت هستند، امّا استشهاد به این نقل برای تأیید گرفتن از ادلّه نقلی است نه استدلال و استناد به آنها.

با توجّه به این نکته دقیق می توان گفت که بین این علّت (ترس بر جان) و غیبت امام علیه السّلام رابطه علیّت اصطلاحی وجود ندارد. این رابطه وقتی برقرار است که وجود علّت، وجود معلول را ضروری کند (البتّه وقتی علّت، علّت تامّه باشد) و نیز تا علّت رفع نشود، معلول هم قابل رفع نباشد (که این هم در علّت تامّه و هم ناقصه صادق است) . امّا در این جا هیچ یک از این دو قضیّه صادق نیستند. از طرفی وجود ترس بر جان، غیبت امام علیه السّلام را عقلا واجب نمی کند (که توضیح آن گذشت) و از طرف دیگر چنین نیست که برای رفع غیبت امام علیه السّلام از میان رفتن ترس ایشان ضروری باشد. لذا این رابطه از هیچ طرف برقرار نیست. به تعبیر دیگر شرط عقلی ظهور امام زمان علیه السّلام، این نیست که ایشان ترسی بر جان مبارک خود نداشته باشند. این مطلب بسیار مهم و دقیقی است که به عنوان نتیجه بحث فعلی باید مغتنم شمرده شود.(2).

ص: 233

إنّه لا بُدَّ لِصاحِبِ هذا الاَمرِ مِن غَیبةٍ. . . إنّما هِیَ مِحنَةٌ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ امتَحَنَ بها خَلقَه.(1)

همانا قطعا صاحب این امر، غیبتی دارد. . . این امر چیزی نیست جز امتحانی از جانب خدای عزّ و جل که آفریدگانش را به این وسیله آزمایش می کند.

هرچند که امتحان در این حدیث برای همه آفریدگان خدا مطرح شده است ولی بیشتر از دیگران، شیعیان در معرض این امتحان قرار دارند. امام صادق علیه السّلام پس از این که از غیبت امام زمان علیه السّلام به زراره خبر دادند، فرمودند:

غَیرَ اَنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحِبُّ اَن یَمتَحِنَ الشیعةَ.(2)

ولی خدای عزّ و جل دوست دارد که شیعیان را امتحان کند.

آری امتحان اصلی و سخت، برای شیعیان رخ می دهد تا روشن شود کدامیک از آنان در زمان غیبت از اعتقاد کامل و صحیح-نسبت به امامشان-دست برنمی دارند و وظایف خویش را در قبال ایشان به خوبی انجام می دهند. آنها که در این امتحان شکست می خورند، در زمره اهل ضلالت و گمراهی قرار می گیرند.

در مورد این عامل دوم (امتحان) نیز می توانیم توضیحی شبیه به علّت پیشین مطرح کنیم با این بیان که تأثیر این عامل نیز در غیبت امام علیه السّلام ضرورت عقلی ندارد و صرفا به اعتبار ادلّه نقلی است که از آن سخن می گوییم. عقلا می توانیم فرض کنیم که خداوند شیعیان را بدون غیبت امامشان امتحان می کرد، لذا لازمه عقلی امتحان الهی، غیبت امام زمان علیه السّلام نمی باشد. به عبارت دیگر تنها راه امتحان شیعیان، غیبت امامشان نیست و راههای دیگری نیز برای امتحان خداوند وجود داشته است. پس این که «امتحان الهی علّت غیبت امام عصر علیه السّلام است» امری نیست که از مستقلاّت عقلیّه به حساب آید، لذاست که تنها به اتّکاء ادلّه نقلی می توانیم از آن سخن بگوییم. پس هرگونه توجیهی که بخواهد غیبت امام زمان علیه السّلام را به دلیل امتحان الهی، ضروری عقلی بداند، مردود است. 5.

ص: 235

اراده تشریعی عبارت است از امر و نهی الهی و خداوند ظالمان را از ارتکاب ظلم نهی فرموده است. پس خداوند هیچ نوع اراده ای (نه تکوینی و نه تشریعی) در مورد ظلم و ستم ظالمان بر مؤمنان ندارد. امّا از آن جا که خداوند انسانهای مختار را آزمایش می کند، لازمه اختیار داشتن آنها این است که «بتوانند» ظلم کنند و اگر خدای متعال مانع ظلم ظالمان نشود، مخالف عدل و حکمت خویش عمل نکرده است؛ پس جلوگیری نکردن از وقوع ظلم-به خاطر امتحان یا هر حکمت دیگر- به معنای اراده آن از ناحیه خداوند نمی باشد.

به بیان دیگر، هر چیزی که در عالم واقع می شود، لزوما مورد رضای خدای متعال نیست و این شامل همه گناهانی است که از موجودات مختار، سر می زند. حدّاکثر چیزی که می توان گفت این است که خداوند به وقوع معاصی-از جمله ظلم ظالمان در حقّ مؤمنان-قبل از تحقّق آنها علم و آگاهی دارد، امّا علم حق تعالی علّت اراده او نیست و تأثیری هم در اختیار طاعت و معصیت اختیاری از ناحیه انسان ندارد.

با این توضیحات، روشن می شود که دلیل مرحوم شیخ طوسی در ردّ علّت بودن «امتحان الهی» تمام نیست.

نویسنده در انتهای سخن خود به همان فرمایش شیخ طوسی که مورد نقد و بررسی قرار گرفت، استناد نموده امّا هیچ توضیحی درباره ارتباط ادّعای خود با فرمایش مرحوم شیخ نداده است و البتّه به دلیل اشتباهات روشنی که در ترجمه سخن شیخ طوسی مرتکب شده،(1) گویا اصلا مقصود ایشان را به درستی درک نکرده است. به هرحال با مراجعه به سخن مرحوم شیخ، روشن می شود که دلیل ایشان با آن چه نویسنده مقاله «نظریّه اختیاری بودن ظهور» آورده کاملا متفاوت است. آن چه نویسنده مذکور مطرح کرده، سخن کاملا صحیحی است که شبیه آن را درباره همه علّت های بیان شده برای غیبت امام عصر علیه السّلام مورد تأکید قرار دادیم و گفتیم که به همین دلیل، نمی توانیم هیچ یک از این علل را، علّت عقلی غیبت بدانیم و بین آن علّت و غیبت امام علیه السّلام ضرورت علّی و معلولی برقرار کنیم.

بنابراین ما عین سخن این نویسنده را، که درباره علّت بودن «امتحان» برای غیبت امام علیه السّلام مطرح شده، درباره علّت بودن «ترس از جان» نیز می توانیم تکرار کنیم و بگوییم چون عقلا تنها راه حفظ جان امام علیه السّلام، غیبت ایشان نیست و خداوند قادر است جان آن حضرت را در حال ظهور نیز-از راههای دیگری نظیر معجزات عصر دیگر ائمّه علیهم السّلام-حفظ نماید؛ پس حفظ جان هم نمی تواند علّت غیبت باشد و ما همین نکته را در توضیح علّت اوّل غیبت (ترس بر جان) مطرح نمودیم. 0)

ص: 238

نکته مهمّی که بر این نویسنده محترم مخفی مانده، همان چیزی است که قبل از توضیح تک تک علّت های غیبت بیان کردیم و گفتیم که هیچ یک از آنها به معنای اصطلاحی کلمه، «علّت» غیبت نیستند، بلکه علّت اصلی-مطابق فرمایش امام صادق علیه السّلام-تا قبل از ظهور برای ما روشن نمی شود. آن چه به عنوان علل غیبت فرموده اند چیزی جز برخی لوازم و آثار آن نیست که البتّه همه آنها به خواست خداوند (نه به ضرورت عقلی) در غیبت امام علیه السّلام مؤثّر بوده است. بنابراین هیچ کدام از آنها را-به معنای موردنظر نویسنده فوق-نمی توانیم علّت غیبت بدانیم چه ترس از جان و چه علّت های دیگر را.

برای این که وقتی با شمشیر قیام می کند، بیعت هیچ کس بر گردن ایشان نباشد.

وقتی امام زمان علیه السّلام غایب باشند، دیگر نیازی پیدا نمی شود، تا همچون پدران گرامی خود، برای حفظ ظاهر و از باب ناچاری، با قدرتمندان و زورگویان زمان خود، بیعت کنند و در واقع اعلام عدم جنگ با آنها بدهند. این سیره برای همه ائمّه علیهم السّلام قبل از امام عصر علیه السّلام جاری بوده است و از آن جا که نمی خواسته اند با طاغوتهای زمان خود علنا اعلام جنگ کنند، لذا ظاهرا با آنان بیعت می کرده اند، یا حدّاقل عهد و پیمان صلح برقرار می ساخته اند. این بیعت به معنای قبول مشروعیّت خلافت غاصبان خلافت نبوده، بلکه صرفا اعلام می داشته که امام علیه السّلام با آنها قصد پیکار و مقابله آشکار ندارد. ظالمان هم به همین مقدار راضی می شدند ولی البتّه بعدها خباثت خود را آشکار می نمودند و ائمّه علیهم السّلام را با حیله های مختلف به شهادت می رساندند.

در میان امامان گذشته، حضرت سیّد الشهداء علیه السّلام در زمان حکومت معاویه -لعنه اللّه-عهد و پیمان با او را نقض نکردند، امّا وقتی یزید-لعنه اللّه-به حکومت رسید، و از امام حسین علیه السّلام بیعت خواست، ایشان از بیعت سرباز زدند و به همین دلیل کار به جنگ با یزید و شهادت آن حضرت منتهی شد. پس همه ائمّه علیهم السّلام -حتّی وجود مقدس سید الشهداء علیه السّلام (در زمان معاویه) -عهد و پیمانی با طاغوت زمان خود بر عهده داشته اند. امّا از آن جا که رسالت امام عصر علیه السّلام با دیگر ائمّه علیهم السّلام متفاوت است و به امر خداوند باید در هنگام ظهور با همه مستکبران و زورگویان عالم، مقابله و مبارزه کنند، به همین جهت از جانب خدای متعال چنین مقدّر شده که ایشان از سوی هیچ قدرتمندی، بیعتی بر گرده و پیمانی بر عهده نداشته باشند. علّت غیبت ایشان هم در حدیث مورد بحث، همین مطلب عنوان شده است.

نکته قابل توجّه در بحث فعلی این است که برای تحقّق چنین هدفی (بیعت نکردن با هیچ کس) تنها راه عقلی، غیبت ایشان از دیدگان عموم مردم نیست. به لحاظ عقلی امکان داشت که ایشان غایب نشوند و در عین حال زیر بار بیعت با

ص: 240

هیچ کس هم نروند. به عبارت دیگر بیعت نکردن امام زمان علیه السّلام با حاکمان و قدرتمندان، از طرق مختلفی امکان پذیر بوده امّا خدای متعال از میان این طرق، غیبت حضرتش را انتخاب فرموده است. پس شرط عقلی رفع غیبت (ظهور) امام علیه السّلام این نیست که بیعتی از جانب کسی بر عهده ایشان نباشد، تأثیر این امر (بیعت نداشتن از جانب هیچ کس) در غیبت امام علیه السّلام به جعل و اراده خدای متعال بوده و این که «شرط ظهور حضرت، نبودن بیعت کسی بر عهده ایشان است» ، نیز قرار داد خداوند می باشد نه این که ضرورت عقلی و علّی و معلولی داشته باشد.

خداوند متعال فرمود: همانا سوار می شوید طبقه ای به دنبال طبقه ای، یعنی بر سنّت های پیشینیان خود (سوار می شوید) .

مقصود این است که خداوند می خواهد سنّت های پیامبران امّت های پیشین، در وجود مقدّس امام زمان علیه السّلام نیز جریان یابد و از آن جا که غیبت انبیا یکی از سنّت های رایج میانشان بوده است، پس باید حضرت صاحب الامر علیه السّلام نیز غایب شوند تا این اراده الهی محقّق گردد. توضیح مطلب این که مطابق روایات، بسیاری از انبیای الهی، در زمان خود از قومشان غایب شده بودند که در میان ایشان می توانیم از این پیامبران نام ببریم:

حضرت ادریس، حضرت نوح، حضرت صالح، حضرت ابراهیم، حضرت یوسف، حضرت موسی، حضرت شعیب، حضرت الیاس، حضرت سلیمان، حضرت دانیال، حضرت لوط، حضرت عزیر و حضرت عیسی علی نبیّنا و آله و علیهم السلام.

البتّه از این فرمایش (که باید سنّت غیبت انبیای الهی در مورد حضرت ولی عصر علیه السلام جاری شود) نمی توانیم هیچیک از خصوصیّات غیبت آن حضرت را استنباط کنیم. غیبت های پیامبران علیهم السلام از جهت کمیّت (مدّت زمان) غیبت و کیفیت (نحوه) غیبت و دفعات آن، انواع مختلف داشته است. مدّت غیبت بعضی از ایشان (حضرت الیاس علیه السلام) هفت سال، بعضی (حضرت یوسف علیه السلام) بیست سال و بعضی دیگر (حضرت نوح علیه السلام) تا 460 سال طول کشیده است.

از جهت نحوه غیبت، برخی (حضرت الیاس علیه السلام) دور از قوم خود در بیابانها متواری بودند. بعضی دیگر (حضرت یوسف علیه السلام) بخشی از غیبت خود را در چاه و بخشی دیگر را در زندان و قسمت دیگر را در کسوت پادشاهی (که ایشان را می دیدند ولی نمی شناختند) گذراندند. برخی مانند حضرت ابراهیم علیه السلام از زمان انعقاد نطفه تا هنگامی که مأمور به تبلیغ شدند، در مخفی گاه بسر بردند. هم ایشان در غیبت دیگرشان، به تنهایی در حال سیر و سیاحت در سرزمین های مختلف بودند.

تعداد دفعات غیبت های انبیاء هم مختلف بوده است. بعضی از آنها (حضرت نوح علیه السلام) یک بار، بعضی دیگر (حضرت موسی علیه السلام) دو بار و برخی هم مانند

ص: 242

حضرت ابراهیم علیه السلام سه بار غیبت داشته اند.(1)

حال کدامیک از این سنّت ها (از جهت مدّت و کیفیّت و تعداد دفعات)- طبق خواست خداوند - در مورد حضرت مهدی علیه السلام جاری می شود، برای ما براساس فرمایش امام صادق علیه السلام قابل تشخیص نیست. ایشان به صورت سربسته و مجمل فرموده اند که سنّت های پیامبران در غیبت هایشان برای آخرین وصیّ پیامبر خاتم صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز تحقّق خواهد یافت، امّا مشخص نکرده اند که چه سنّتی از کدام پیامبر در چه مدّتی جاری خواهد شد. همین تعبیر «سُنَن الانبیاء فی غَیباتِهم»- که به صورت جمع آمده است - در فرمایش امام صادق علیه السلام نشان می دهد که غیبت های پیامبران صورت های مختلفی داشته که هریک سنّتی خاص به شمار می آید.

بنابراین ممکن است امام عصر علیه السلام غیبت های متعدد داشته باشند و هرکدام از جهت مدّت و نحوه غیبت، شبیه یکی از سنّت های انبیای الهی باشد. فرمایش امام صادق علیه السلام نه ناظر به تعداد این غیبت هاست و نه درباره کمّ و کیف هرکدام توضیح می دهد. در واقع برای ما روشن نکرده اند که خدای متعال چه اراده ای در مورد غیبت یا غیبت های امام عصر علیه السلام داشته است. بنابراین حداکثر استفاده ما از حدیث مورد بحث و مشابه آن، این است: «خداوند اراده فرموده که امام زمان علیه السلام شبیه پیامبران الهی، غیبت داشته باشند». این مطلب - هرچند که در پاسخ به سؤال از علّت غیبت بیان شده امّا - تنها مقصودی که بیان می کند، این است که: «خداوند چنین خواسته است» از فرمایش امام صادق علیه السلام چیزی بیش از این مقدار به نمی آید. اگر بخواهیم این مطلب را در قالب بیان علّت غیبت بیان کنیم، باید گفت که: علّت غیبت امام زمان علیه السلام، اراده الهی بر تحقّق این امر است.

با توجّه به این تحلیل، می توان گفت که رابطه این علّت (اراده خداوند) و معلولش (غیبت امام زمان علیه السّلام) یک رابطه عقلی و ضروری است، چون وقتی خداوند چیزی را تکوینا اراده فرماید، عقل به ضرورت وجود آن حکم می نماید. امّا این علّت چنان کلّی است که دانستن رابطه ضروری آن با معلولش (غیبت امام 6.

ص: 243

زمان علیه السّلام) ، به هیچ وجه باعث نمی شود که باب اظهارنظر عقلی درباره چرایی غیبت باز شود. اگر امام علیه السّلام غایب هم نبودند، باز می توانستیم و باید علّت آن را اراده خداوند بر تحقّق آن بدانیم. پس بیان چنین علّت های عام و کلّی-که با هر نوع حادثه ای اعمّ از وقوع غیبت و عدم آن سازگار است-اجازه هیچ نوع تحلیل عقلی از غیبت امام علیه السّلام را به انسان نمی دهد. بنابراین دانستن و ندانستن این گونه علّت ها در بحث فعلی مفید فایده زیادی نیست و آنها که به دنبال ارائه تحلیل عقلی از غیبت امام علیه السّلام هستند از امثال این حدیث طرفی نمی بندند. حدّاکثر استفاده از این حدیث این است که امام علیه السّلام، به علّت اراده الهی غیبت اختیار کرده و تا وقتی این اراده باقی می باشد، غیبت ادامه پیدا می کند و رفع آن هم فقط به اراده الهی بستگی دارد و بس.

حدیث دیگر در همین زمینه از امام امیر المؤمنین علیه السّلام نقل شده است که فرمودند:

إعلَموا اَنّ الاَرضَ لا تَخلُو مِن حُجَّةٍ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لکنَّ اللّهَ سَیُعمی خَلقَهُ عنها بِظُلمِهم و جَورِهم و اِسرافِهِم علی اَنفُسِهم.(1)

بدانید که زمین از حجّت خدای عزّ و جل خالی نمی ماند. امّا خداوند دیدگان خلایق را از دیدن حجّتش-به خاطر ظلم و جور و زیاده روی ایشان در حقّ خودشان-کور خواهد گرداند.

از این احادیث استفاده می شود که سبب غیبت امام علیه السّلام از دیدگان مردم، اعمال ناشایستی است که از ایشان سر می زند و موجبات غضب الهی را بر آنان فراهم می آورد. غضب خداوند، باعث شده که نعمت هم جواری با امام زمان علیه السّلام، از مردم سلب گردد. اگر آنان به گونه ای عمل می کردند که شایستگی درک حضور آشکار امام علیه السّلام را از دست نمی دادند، چه بسا خداوند این نعمت عظمی را از آنان دریغ نمی کرد. پس قطعا یک عامل مؤثّر در غیبت آن حضرت، گناهانی است که انجام می دهند. هر گناهی، نوعی ظلم و زیاده روی است که انسان در حقّ خود می کند و باعث محرومیّت او از دیدار امام عصر علیه السّلام می گردد.

نکته مهمّی که در مورد این عامل باید توجّه کرد، این است که تأثیر آن در غیبت امام علیه السّلام به دلیل عقل ثابت نمی شود و بین انجام گناه توسّط مردم و غیبت امام زمان علیه السّلام هیچ گونه رابطه ضروری عقلی وجود ندارد. از ادلّه نقلی هم چنین ضرورتی استفاده نمی شود. در فصل گذشته از همین بخش، روشن شد که نه اعطای نعمت های خداوند به مردم، براساس لیاقت و شایستگی آنان بوده و نه سلب آنها لزوما به علّت بی لیاقتی ایشان است. بنابراین اگر بی لیاقتی مردم را در غیبت امام علیه السّلام مؤثّر می دانیم، تنها به دلیل وجود روایاتی است از قبیل آن چه نقل کردیم. وگرنه هیچ قاعده و قانون عقلی یا نقلی بر این امر دلالت نمی کند. با این ترتیب، فرض این که با وجود گناهان مردم، امام علیه السّلام غیبت اختیار نکنند؛ هم یک 2.

ص: 245

فرض معقول است و هم با سنّت های خداوند تعارضی ندارد. به همین دلیل می توان گفت که برای رفع غیبت امام علیه السّلام (یعنی ظهور) نیز شایستگی و لیاقت مردم هیچ ضرورتی ندارد.

کشته شدن، مقدّم بر غیبت امام علیه السّلام است در حالی که امتحان مردم یا جاری شدن سنّت پیامبران گذشته، پس از وقوع غیبت تحقّق پیدا می کنند. این تفاوت را می توانیم چنین تعبیر کنیم که در مورد عامل اوّل و پنجم، «حصول» آنها علّت غیبت هستند در حالی که نسبت به دیگر عوامل «تحصیل» آنها علّت غیبت می باشند.

مقام بیان علّت غیبت امام زمان علیه السلام نیست و صرفاً این حقیقت را بیان می کند که تا ودایع الهی (مؤمنان) از اصلاب کافران خارج نشوند، امام علیه السلام ظهور نخواهند فرمود. روشن است که ظاهر این تعبیر بر بیان یکی از آثار غیبت دلالت دارد نه ذکر علّت آن.(دقّت شود.)

به طور کلّی غیر از آن چه گفته شد، می توانیم آثار و فواید دیگری هم برای غیبت امام عصر علیه السّلام بشماریم. امّا علّت دانستن هریک از آنها-به دلیل این که از لوازم و نتایج غیبت هستند-صحیح نمی باشد.

ص: 248

وجود پربرکت ایشان و عدم لیاقت مردم برای بهره گیری از نعمت حضور امام معصوم در میان خود می باشد و تا این مانع برطرف نگردد و به تعداد لازم یاران و انصار مخلص و فداکار برای آن حضرت وجود نداشته باشد، زمان غیبت به سر نیامده و امام همچنان از دیده ها پنهان خواهند ماند.(1)

در این عبارات، دو عامل به عنوان علّت اصلی غیبت امام عصر علیه السّلام مطرح شده است: یکی آماده نبودن اجتماع بشری و عدم لیاقت مردم برای پذیرش و بهره گیری از نعمت حضور امام معصوم در جامعه، دوم فراهم نبودن تعداد لازم یاران و انصار برای آن حضرت. ادّعای نویسنده این است که غیبت امام علیه السّلام معلول این دو عامل به هم پیوسته است و تا وقتی این علّت ها هستند، زمان غیبت به سر نخواهد رسید.

ما در فصل گذشته اثبات نمودیم که نعمت حضور آشکار ائمّه علیهم السّلام-پیش از امام عصر علیه السّلام-به دلیل لیاقت مردم زمان ایشان نبوده و سلب این نعمت هم لزوما به علّت بی لیاقتی مردم در زمان غیبت نیست. بحثهای گذشته ناظر به اوّلین عامل مطرح شده در عبارات فوق بود و بیشتر جنبه عقلی داشت ضمنا به برخی از شواهد مورد ادّعای نویسنده هم پاسخ دادیم. اکنون می خواهیم مستندات روایی همان سخنان را بررسی و تحلیل نماییم. به همین منظور اصل مدّعا را با تفضیل بیشتری مورد بحث قرار می دهیم.

در مورد اوّلین عامل مطرح شده (آماده نبودن اجتماع بشری و عدم لیاقت مردم برای پذیرش امام علیه السّلام) یکی از شواهد نقلی مورد ادّعا، آیه 53 سوره انفال است که در گذشته معنای صحیح آن را توضیح داده و روشن کردیم که آیه موردنظر هیچ دلالتی بر مدّعای فوق ندارد.

سخنی از خود امام عصر علیه السّلام است که آن را تحت عنوان «بیان علّت تأخیر ظهور»(1) نقل می کند. این شاهد عبارتی است که در یکی از توقیعات امام علیه السّلام آمده است:

لو اَنّ اَشیاعَنا وفَّقَهم اللّهُ لِطاعَتِهِ علی اجتِماعٍ مِنَ القُلُوبَ فی الوَفاءِ بِالعَهدِ علیهم لَما تَأَخَّرَ عَنهُم الیُمنُ بِلِقائِنا و لَتَعَجَّلَت لهم السَعادَةُ بِمُشاهَدَتِنا علی حَقِّ المَعرِفَةِ و صِدقِها مِنهُم بنا.(2)

اگر شیعیان ما-که خداوند توفیق طاعتشان دهد-در راه ایفای پیمانی که بر دوش دارند همدل می شدند، میمنت ملاقات ما از ایشان به تأخیر نمی افتاد و سعادت دیدار ما زودتر نصیب آنان می گشت، دیداری بر مبنای شناختی راستین و صداقتی از آنان نسبت به ما.(3)

از دیدگاه نویسنده، این توقیع شریف، علّت تأخیر ظهور را بیان می کند (که همان علّت غیبت محسوب می شود) و به همین جهت به آن استناد نموده است.

اوّلین نکته ای که در پاسخ به این مدّعا می توان گفت این است که: توقیع حضرت سخنی است که فقط درباره شیعیان ایشان مطرح شده و حاصل آن این است که اگر شیعیان، همگی بر وفای به عهد امام علیه السّلام پایدار می ماندند، توفیق دیدار آن حضرت برای ایشان به تأخیر نمی افتاد و این سعادت زودتر شامل حالشان می شد. حال باید توجّه کرد که نسبت کلّ جمعیّت شیعیان با همه مردم روی زمین چه نسبتی است و چند درصد جمعیّت کلّ دنیا را شیعیان دوازده امامی تشکیل می دهند. با توجّه به درصد بسیار ناچیز اینها نسبت به همه مردم دنیا باید گفت که اگر به فرض همه شیعیان در راه ایفای پیمان امامت همدل شوند، به هیچ وجه نمی توانیم بگوییم که مردم دنیا برای پذیرش امام معصوم علیه السّلام آمادگی پیدا کرده اند. مدّعای نویسنده محترم این است که علّت اصلی غیبت، آماده نبودن اجتماع بشری برای پذیرش وجود امام علیه السّلام است و روشن است که این علّت با همدل شدن 6.

ص: 251

همه شیعیان دوازده امامی به هیچ وجه مرتفع نمی گردد. بنابراین اگر «آماده شدن اوضاع جهان» را به عنوان یکی از «مصالح غیبت» مطرح کنیم(1)، این امر با آمادگی کلّ شیعیان تحقّق پیدا نمی کند.

ما درباره این که آیا شرط ظهور امام علیه السّلام، آمادگی جهانی برای پذیرش ایشان است یا خیر، در بخش آینده گفتگو خواهیم کرد. در این جا فقط متذکّر می شویم که هیچ دلیل نقلی وجود ندارد که بتوان از آن برداشت کرد: یکی از اسرار و مصالح غیبت، آمادگی مردم دنیا برای ظهور حضرت می باشد. و به همین دلیل است که نمی توانیم حکم کنیم: باید غیبت امام علیه السّلام تا حصول این شرایط ادامه پیدا کند.(2) به همین خاطر است که معتقدان به این نظریّه به سخن خود صورت عقلی می دهند که در ادامه مباحث به نقد و بررسی آن خواهیم پرداخت.

اکنون بحث در خصوص توقیع شریفی است که بعضی خواسته اند علّت غیبت را از آن استنباط نمایند. سخن ما این است که حدیث مذکور بر چنین چیزی دلالت نمی کند. این که اگر-به فرض-شیعیان دوازده امامی بر وفای به عهد امامت همدل می شدند، توفیق دیدار امامشان را زودتر پیدا می کردند، ثابت نمی کند که علّت تأخیر ظهور-که همان علّت غیبت امام علیه السّلام دانسته شده-آماده نبودن اجتماع بشری برای پذیرش امام علیه السّلام است. همدل شدن شیعیان، فاصله بسیار زیادی با آمادگی مردم دنیا برای ظهور امام علیه السّلام دارد و از اوّلی نمی توانیم دومی را نتیجه بگیریم.

نکته دوم: از آن چه گفتیم می توانیم نتیجه بگیریم که فرمایش امام عصر علیه السّلام در این توقیع، لزوما ناظر به دیدار حضرت در زمان ظهور نیست. این احتمال بعید نیست که مقصود امام علیه السّلام از لفظ «لقاء» و «مشاهده» دیدار و تشرّف شیعیان خدمت آن حضرت در عصر غیبت باشد. بنابراین احتمال، توقیع مذکور هیچ سخنی درباره ظهور حضرت ندارد و در نتیجه ناظر به علّت غیبت هم نیست. کسی که 6.

ص: 252

می خواهد از این حدیث، علّت غیبت را برداشت کند، باید ابتدا این احتمال دوم را رد کند وگرنه «اذا جاءَ الاحتمالُ بَطَلَ الاستدلال» یعنی با وجود احتمال خلاف، نمی تواند بر مدّعای خود استدلال نماید.

نکته سوم: اگر فرض کنیم که مراد از لقاء و مشاهده در توقیع حضرت، ظهور ایشان باشد، باز هم نمی توانیم علّت غیبت را از این عبارات نتیجه بگیریم. می توان فرض کرد که یک یا چند عامل، علّت غیبت باشند؛ امّا خداوند از روی فضل و کرم خود، چنین مقدّر فرموده باشد که در صورت همدلی شیعیان بر ایفای پیمان امامت، غیبت را خاتمه دهد و از ادامه آن صرف نظر فرماید.

در مقام مثال فرض کنید فرزندی به علّت انجام یک خطای بزرگ، مورد غضب و عقوبت والدین خود قرار گرفته است. آن گاه پدر او به خاطر لطف و عنایتی که به فرزندش دارد، وعده می دهد که اگر فرزندش فلان کار خیر را انجام دهد، از سر تقصیر او خواهد گذشت و از عقوبت نجاتش خواهد بخشید. در این صورت، علّت مغضوب و معاقّب شدن فرزند، چیزی است غیر از آن چه-به خاطر لطف و کرم والدین-باعث نجاتش از عقوبت می شود.

در این جا هم می توانیم چنین فرض کنیم که مردم به دلایلی-که ما قطعا همه آنها را نمی دانیم-مبتلا به غضب خداوند و دوری از امامشان شده اند؛ امّا خدا از روی لطف و عنایتش وعده فرموده که اگر تنها شیعیان دوازده امامی-که درصد ناچیزی از کلّ مردم جهان هستند-بر ایفای عهد و پیمان امامشان همدل شوند، خداوند، آنها (و چه بسا همه مردم دنیا) را از عقوبت هجران امام علیه السّلام نجات خواهد بخشید. از این وعده الهی، لزوما استفاده نمی شود که علّت غیبت حضرت، همدل نبودن شیعیان بر وفا به عهد امامت بوده است.

نکته چهارم: صرف نظر از نکات گذشته، باید توجّه کرد که عبارت امام عصر علیه السّلام در توقیع مبارک، به صورت شرطی با ادات شرط «لو» بیان شده است. طبق آن چه در زبان عربی مسلّم دانسته شده، کلمه «لو» برای بیان ممتنع بودن

ص: 253

جواب شرط به خاطر ممتنع بودن جمله شرط به کار می رود.(1) به عنوان مثال به این آیات شریفه توجّه فرمایید:

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ اَلْأَقاوِیلِ. . . لَقَطَعْنا مِنْهُ اَلْوَتِینَ .(2)

و اگر بعضی سخنان را به ما (به دروغ) نسبت می داد. . . یقینا رگ گردن او را قطع می کردیم.

تعبیر «لو» در این آیات، از آن جهت به کار رفته که نسبت دروغ دادن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم به خداوند-به علّت عصمت ایشان-امری ممتنع است و به همین علّت قطعا خداوند رگ گردن ایشان را هم قطع نخواهد کرد.

همیشه ادات شرط «لو» در مواردی به کار می رود که شرط موردنظر قطعا واقع نمی شود، در نتیجه جزای شرط (جمله پیرو) هم قطعا واقع نخواهد شد. با این ترتیب، قضیّه شرطیّه ای که در توقیع مذکور به کار رفته به این معناست که اگر-به فرض-شیعیان ما بر وفای به عهد امامت همدل می شدند، توفیق دیدار و مشاهده ما را زودتر پیدا می کردند. امّا چنین فرضی هرگز تحقّق نیافته، یعنی آنها همدل نشده اند و در نتیجه توفیق دیدار ما از ایشان به تأخیر افتاده است.

این شرط البتّه محال و ممتنع عقلی نبوده است ولی با توجّه به روال عمومی و مشی کلّی رفتار شیعه نسبت به امامانشان، می توان فهمید که چرا اجتماع قلبی ایشان بر وفا به عهد امامت امری غیرعادی و غیرمنتظره تلقّی شده است. به همین جهت می توان گفت که تحقّق این شرط چیزی شبیه به یک آرزو و تمنّای دست نایافتنی بوده و گوینده این سخنان (یعنی وجود مقدّس امام زمان علیه السّلام) امیدی به آن نبسته اند.

با این ترتیب نمی توان جمله شرطیّه توقیع شریف را چنین معنا کرد که: اگر شیعیان حضرت بر وفای به عهد امامت همدل شوند، زودتر به سعادت دیدار امام علیه السّلام نائل می گردند. این جمله در مقام نشان دادن راهکاری به شیعیان برای پیش انداختن ظهور نیست، بلکه صرفا گزارشی است از وقوع یک واقعیّت تلخ 5.

ص: 254

(به تأخیر افتادن دیدار شیعیان با امام علیه السّلام) به دلیل کوتاهی آنها در وفا به عهد امامت. امّا (به خاطر ادات شرط «لو») نمی توان از عبارت توقیع شریف برداشت کرد که شیعیان اکنون چه وظایفی دارند و چه کارهایی را می توانند انجام دهند تا توفیق مشاهده امامشان را زودتر پیدا کنند.

البتّه ما از ادلّه نقلی دیگر می توانیم همین معنا را مستقلا برداشت نماییم که وظیفه شیعیان در همه زمانها-به خصوص زمان غیبت-بیش از هر چیز، همدل شدن در وفا به عهد و پیمان امامت است و انجام این وظیفه، به فضل و لطف پروردگار متعال-نه براساس ضرورت علّی و معلولی و نه وعده قطعی و لا یتخلّف الهی-می تواند در تعجیل ظهور امام عصر علیه السّلام مؤثّر و کارساز باشد. بنابراین اصل این که شیعیان وظیفه ای دارند، فی نفسه صحیح و قابل قبول است، ولی دلالت توقیع مذکور بر آن محلّ اشکال می باشد. فراموش نشود که چون -طبق صریح فرمایش معصوم علیه السّلام-تا پیش از ظهور از حکمت اصلی غیبت آگاه نیستیم، بنابراین نمی توانیم از طریق کشف علّت آن، به آن چه در تعجیل فرج امام علیه السّلام مؤثّر است، پی ببریم؛ بلکه تنها راه مراجعه به فرمایشات ائمّه علیهم السّلام در خصوص تکالیف و وظایف زمان غیبت است. به طور کلّی-همان طور که در بیان نکته سوم گذشت-باید منطقا حساب علّت غیبت را از آن چه موجب تعجیل در فضل و رحمت الهی در امر ظهور می شود، جدا نمود.

با توجّه به چهار نکته ای که بیان شد، می توانیم نتیجه بگیریم که استناد به توقیع شریف امام عصر علیه السّلام برای فهم علّت غیبت آن حضرت صحیح نمی باشد. بنابراین علّت اوّل از دو علّتی که نویسنده «در انتظار موعود» به عنوان علّت اصلی غیبت امام عصر علیه السّلام مطرح کرده بود، از جهت نقلی بی دلیل است.

است از امام موسی کاظم علیه السّلام که خطاب به یکی از یاران خود فرموده است:

یابن بُکَیر انّی لَأقُولُ لک قَولاً قد کانَت آبائی تَقُولُه: لو کانَ فیکم عِدَّةُ اهلِ بَدرٍ لَقامَ قائِمُنا.(1)

ای پسر بکیر، من به تو سخنی را می گویم که پدران من نیز پیش از من آن را بر زبان رانده اند و آن این که اگر در میان شما به تعداد کسانی که در جنگ بدر [با پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم]بودند [یاران مخلص]وجود داشت، قیام کننده ما [اهل بیت علیهم السّلام]ظهور می کرد.(2)

روایت دیگر را نویسنده از کتاب «الغیبة» نعمانی نقل می کند:

انّه دَخَلَ علی الصادِقِ علیه السّلام بعضُ اَصحابِهِ فقال له: جُعِلتُ فِداک إنّی و اللّهِ اُحِبُّک و اُحِبُّ مَن یُحِبُّکَ یا سَیِّدی ما اَکثَرَ شیعَتَکُم فقال علیه السّلام له: اُذکُرهُم فقال: کثیر. فقال علیه السّلام: تُحصیهم فقال: هُم اَکثَرَ من ذلک، فقال ابو عبد اللّه علیه السّلام: أما لَو کَمُلَتِ العِدَّةُ المَوصُوفَةُ ثلاثُمِأَةٍ و بَضعَةَ عَشَرَ کان الّذی تریدون. . . .(3)

نویسنده، حدیث را این گونه ترجمه کرده است:

یکی از یاران امام صادق علیه السّلام بر آن حضرت وارد شد و عرضه داشت: فدایت گردم؛ به خدا سوگند من تو را دوست می دارم و هرکس تو را دوست دارد نیز دوست می دارم، ای آقای من چقدر شیعیان شما فراوانند! آن حضرت فرمود: آنان را بشمار، عرض کرد: بسیارند. آن حضرت فرمود: آنها را می توانی بشماری؟ عرض کرد: آنها از شمارش بیرونند، حضرت ابو عبد اللّه صادق علیه السّلام فرمود: ولی اگر آن شماره ای را که توصیف شده اند، سیصد و اندی تکمیل گردد آن چه را می خواهند، انجام خواهد شد. . . .(4)

اکنون باید دلالت این دو حدیث را بر مقصود نویسنده بررسی نماییم: .

ص: 256

نکته اوّل: اوّلین مسأله در این بررسی همان نکته چهارمی است که در بررسی دلالت توقیع امام عصر علیه السّلام بیان کردیم. هردو حدیث به صورت قضیّه شرطیّه بیان شده و ادات شرط «لو» در آن به کار رفته است. همان طور که گفته ایم، «لو» در جایی به کار می رود که هم جمله شرط و هم جواب آن محقّق نشده اند و اصل استلزام نیز در زمان گذشته تحقّق داشته است. خود نویسنده، حدیث اوّل را چنین ترجمه کرده است: «اگر در میان شما. . . وجود داشت. . . ظهور می کرد» هردو فعل (در جمله شرط و جواب آن) به صورت ماضی معنا شده اند. بنابراین مفاد حدیث «ابن بکیر» صرفا گزارشی است از آن چه تا زمان امام هفتم علیه السّلام به وقوع پیوسته است و بیان مطلب با ادات شرط «لو» بر این حقیقت دلالت می کند که تا آن وقت برای امامان علیهم السّلام، یارانی به تعداد اهل بدر (313 نفر) فراهم نشده و به همین دلیل ایشان قیام نکرده اند. با توجّه به این نکته نمی توانیم از این حدیث، قاعده و قانونی برای ظهور امام دوازدهم علیه السّلام استنباط کنیم و چنین نتیجه بگیریم که اگر به همین تعداد یاران برای ایشان فراهم شود، قطعا ظهور خواهند فرمود.

هرچند تعبیر «قائمنا» -قیام کننده ما-در احادیث معمولا برای وجود مقدّس حضرت مهدی علیه السّلام به کار رفته است ولی در این حدیث شریف، نمی توانیم مراد از «قائمنا» را آن حضرت بدانیم، زیرا معنا ندارد که امام هفتم علیه السّلام فرموده باشند: «اگر در گذشته (تا حال) در میان شما شیعیان،313 یار وجود داشت، امام دوازدهم علیه السّلام قیام کرده بودند» . ظهور امام دوازدهم علیه السّلام قطعا بعد از زمان امام هفتم علیه السّلام واقع خواهد شد. بنابراین مراد از حدیث، قیام امامان گذشته تا امام هفتم علیه السّلام بوده است و مقصود از قیام ایشان هم، قیام برای احقاق حقوق خود و شیعیانشان بوده که از آن به فرج جزیی تعبیر می شود و الاّ فرج کلّی شیعیان در سراسر گیتی و تا پایان دنیا اختصاص به قیام و ظهور امام عصر علیه السّلام دارد و تحقّق آن پیش از زمان ایشان اصلا مطرح نبوده است.

عین همین مطلب نسبت به دومین حدیث مورد استناد نویسنده مذکور مطرح می شود. در این حدیث هم کلمه «لو» آمده و مربوط به گذشته است. متن حدیث

ص: 257

دلالت دارد بر این که یکی از اصحاب امام صادق علیه السّلام ادّعا می کند یاران حضرت، فوق حدّ شمارش هستند. آن گاه امام علیه السّلام در پاسخ می فرمایند:

آگاه باش که اگر-به فرض-آن شماره ای که توصیف شده یعنی سیصد و چند (بین سیصد و ده تا سیصد و بیست) کامل می شدند؛ آن چه می خواهید واقع شده بود. . . .

نکته مهم این است که هم فعل شرط و هم جواب شرط را باید ماضی معنا کرد ولی نویسنده مذکور هردو را به صورت مضارع ترجمه کرده و گفته است که: «اگر آن شماره سیصد و اندی تکمیل گردد، آن چه را می خواهند، انجام خواهد شد»(1) سپس براساس این ترجمه اشتباه، نتیجه گرفته است که اگر «به تعداد لازم یاران و انصار مخلص برای حضرت وجود نداشته باشد، امام همچنان از دیده ها پنهان خواهند ماند.»

با توجّه به این نکته روشن است که از فرمایش امام صادق علیه السّلام در این حدیث، چیزی درباره ظهور امام دوازدهم علیه السّلام نمی توان استنباط نمود. البتّه احادیث متعدّدی وجود دارد که همه آنها تعداد یاران اوّلیّه امام زمان علیه السّلام را-که در مکّه مکرّمه به ایشان می پیوندند-313 نفر ذکر کرده اند. (2)ولی هیچ یک از آنها-به استثناء یک حدیث که آن هم هیچ دلالتی بر شرط ظهور و علّت غیبت امام علیه السّلام ندارد- (3)به صورت قضیّه شرطیّه بیان نشده اند تا مورد استفاده نویسنده مذکور قرار گیرند. از این که امام زمان علیه السّلام در هنگام ظهور 313 یار مخلص و فداکار دارند، نمی توان نتیجه گرفت که علّت عدم ظهور (غیبت) ایشان تاکنون فراهم نشدن این تعداد است. .

ص: 258

گفتم: این حدیث روایت شده است.(1)

ملاحظه می شود که مرحوم مفید، مفاد حدیث امام صادق علیه السّلام را وجوب خروج امام زمان علیه السّلام در صورت فراهم شدن آن تعداد از یاران خاص دانسته است. این در حالی است که در هیچ یک از این احادیث تعبیر «وجوب» یا لفظ دیگری که این معنا را برساند، وارد نشده است. بنابراین شیخ مفید و امثال ایشان، وجوب ظهور امام علیه السّلام در صورت فراهم شدن 313 نفر را، علی القاعده از قضیّه شرطیّه ای که در برخی از احادیث آمده، استنباط نموده اند.(2)

اشکالی که در این مورد به نظر می رسد آن است که: این استنباط تنها در صورتی مجاز است که شرط مطرح شده در حدیث، شرط کافی برای ظهور حضرت باشد و در غیر این صورت نمی توانیم ظهور امام علیه السّلام را به صرف فراهم آمدن 313 نفر واجب بدانیم. امّا آیا شرط کافی بودن این امر قابل اثبات است؟ آیا کسانی که چنین استنباطی از حدیث کرده اند، «شرط کافی» بودن 313 یار را اثبات کرده اند؟ واقعیّت این است که در کلام مرحوم شیخ مفید و دیگرانی که حدیث موردنظر را حمل بر وجوب ظهور کرده اند، اثبات چنین نکته ای وجود ندارد و به علاوه باید در این پرسش دقّت و تأمّل عمیق صورت گیرد که «آیا در هر قضیّه شرطیّه، تمام عوامل مؤثّر در تحقّق جزای شرط، بیان می شود یا خیر؟»

کلاس درس به دانش آموزان اعلام می کند که: «هر کس تحقیق مناسبی در فلان موضوع ارائه دهد، پنج نمره خواهد گرفت» آیا در این عبارت معلّم که به صورت یک قضیّه شرطیّه بیان شده، همه عوامل مؤثّر در گرفتن پنج نمره آن درس بیان شده است؟ اگر به فرض دانش آموزی پس از ارائه تحقیق، یک تخلّف اخلاقی و انضباطی حاد، مرتکب شود و به همین دلیل از کلاس اخراج گردد، معلّم مذکور می تواند براساس اختیاراتی که دارد به او نمره صفر بدهد. حال اگر چنین کند آیا آن دانش آموز می تواند بگوید: «چون معلّم اعلام کرده بود، هر کس تحقیق ارائه دهد، پنج نمره می گیرد؛ پس باید حتما آن پنج نمره را به من بدهد؟»

اگر چنین اعتراضی کند، معلّم می تواند بگوید: «آن وعده شامل کسانی است که از کلاس اخراج نشوند و اگر کسی از کلاس اخراج شد، از آن امتیاز هم محروم می گردد.» آیا در این صورت، قضیّه شرطیّه ای که معلّم در مورد تحقیق پنج نمره ای گفته بود، غلط خواهد شد؟ در این جا اگر اخراج از کلاس و نمره صفر دادن به کسی که تخلّف انضباطی و اخلاقی می کند، جزء اختیارات معلّم باشد، هیچ گونه تعارضی بین عمل او و بیان آن قضیّه شرطیّه وجود ندارد و کار معلّم، سخن او را نقض نمی کند. با این ترتیب هیچ لزومی ندارد که معلّم در وقتی می خواهد شرط گرفتن پنج نمره را برای تحقیق موردنظرش اعلام کند، همه شرایط دیگر را نیز که می تواند در کسب نمره دانش آموز تأثیر بگذارد، در همان زمان اعلام نماید. عوامل و شرایط دیگر، طبق ضوابط دیگری که در جای خود و زمان خود اعلام و پذیرفته شده اند، معتبر و مؤثّر هستند و ضرورتی ندارد که همیشه و به طور مکرّر مورد تأکید قرار گیرند.

پس در محاورات عرفی، این مسأله به صورت یک روال طبیعی مقبول و معتبر است که بیان هر شرطی برای تحقّق یک مشروط، به معنای نفی شرایط دیگر و انکار عوامل مؤثّر دیگر در تحقّق آن نیست. به عبارت دیگر از بیان یک قضیّه شرطیّه، همیشه شرط کافی بودن جمله شرط برای جزای شرط قابل استفاده نیست، بلکه این امر احتیاج به دلایل دیگری دارد.

ص: 261

در لسان احادیث و تکلّم ائمّه طاهرین علیهم السّلام نیز مطلب از همین قرار است. ما در روایات اهل بیت علیهم السّلام، موارد متعدّدی از جملات شرطیّه داریم که هیچ یک از آنها را نمی توانیم بیان کننده شرط کافی برای تحقّق مشروط بدانیم و تأثیر عوامل و شرایط دیگر را در آن نفی کنیم. به عنوان مثال، ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام نقل کرده که فرمودند:

من قَرَأَ سُورَةَ العَنکَبُوتِ و الرومِ فی شَهرِ رَمضانَ لیلةَ ثَلاثَةٍ و عِشرینَ فَهُوَ وَ اللّهِ یا أبا مُحَمَّدٍ مِن اَهلِ الجَنَّةِ لا اَستَثنی فیه اَبَداً و لا اَخافُ اَن یَکتُبَ اللّهُ علیَّ فی یَمینی إثماً... .(1)

هر کس دو سوره عنکبوت و روم را در شب بیست و سوم ماه رمضان تلاوت کند، قسم به خدا ای ابو محمّد! او جزء اهل بهشت است، استثنایی در این امر قائل نمی شوم و نمی ترسم که خداوند در قسمی که خورده ام بر من گناهی بنویسد. . . .

این حدیث را مرحوم شیخ صدوق با اسناد موردقبول خود نقل فرموده و ملاحظه می شود که امام صادق علیه السّلام چه تأکید شدیدی بر صحّت آن دارند. هم قسم جلاله خورده اند و هم تصریح کرده اند که هیچ کس را استثنا نمی کنند و هم اطمینان داده اند که بابت قسم خود در پیشگاه الهی مقصّر نخواهند شد و همه اینها یعنی به درستی سخن خود اطمینان کامل دارند. با همه این تأکیدات، آیا کسی می تواند از این حدیث استفاده کند که شرط کافی برای دخول در بهشت خواندن دو سوره روم و عنکبوت است؟ آیا اگر یک فرد ناصبی و دشمن اهل بیت علیهم السّلام در شب بیست و سوم ماه رمضان این دو سوره را تلاوت کند، مشمول وعده و قسم امام صادق علیه السّلام می شود؟ یا اگر مؤمنی در یک ماه رمضان توفیق انجام این عبادت را پیدا کرد، آیا می تواند به خاطر اعتماد به فرمایش امام صادق علیه السّلام با خود بگوید که دیگر هیچ چیز مهم نیست، چه گناهکار باشم و چه نباشم، هرگونه ظلم و جنایتی بکنم؛ امام معصوم علیه السّلام بهشتی شدن مرا تضمین کرده اند؟ ! .

ص: 262

حقیقت این است که هیچ فرد آگاه به الفبای کتاب و سنّت، چنین استنباطهایی را از حدیث شریف امام صادق علیه السّلام صحیح نمی داند و می فهمد که تحقّق وعده امام علیه السّلام در این حدیث، مشروط به وجود شرایط و عوامل دیگری است که در این جا ذکر نشده اند و حضرت در یک سخن خود، همه شرایط مؤثّر در بهشتی شدن فرد را نیاورده اند. بنابراین باید با رجوع به کلّ آیات و روایات و با ابزار عقل سلیم به یک جمع بندی صحیح رسید و هیچ گاه نباید از امثال این حدیث، شرط کافی بهشت رفتن را استنباط کرد. پس به صرف وجود قضیّه شرطیّه، هرچند که با این همه تأکید همراه باشد، شرط کافی بودن جمله شرط برای جزای شرط استفاده نمی شود.

حال که روشن شد قاعده سخن گفتن صحیح در محاورات و در لسان احادیث ائمّه علیهم السّلام چگونه است، می توانیم بر همین اساس به توضیح احادیثی بپردازیم که ظهور حضرت صاحب الزمان علیه السّلام را مترتّب بر فراهم شدن 313 یار با اخلاص کرده اند. در این جا هم روشن است که اگر چنین قضیّه شرطیّه ای وجود داشته باشد، معنایش لزوما این نیست که وجود 313 یار واقعی، شرط کافی برای ظهور امام علیه السّلام می باشد. چه بسا شرایط و علل دیگری در تحقّق یافتن مشروط (ظهور) مؤثّر باشند که در این جا ذکر نشده اند. اگر حتّی احتمال این امر وجود داشته باشد، کفایت می کند برای آن که نتوانیم به کافی بودن شرط 313 نفر حکم کنیم. به عبارت دیگر اثبات کافی بودن یک شرط برای تحقّق جزای آن، احتیاج به دلایل دیگری دارد و به صرف وجود یک قضیّه شرطیّه، این امر ثابت نمی شود.

در مسأله مورد بحث، اوّلا بسیاری از احادیثی که تعداد 313 نفر یاران باوفای حضرت را معیّن کرده اند، اصلا به صورت قضیّه شرطیّه نیستند. ثانیا بعضی از آنها -از جمله دو حدیثی که مورد استناد نویسنده کتاب «در انتظار موعود» قرار گرفته اند-مربوط به امامان گذشته اند و ناظر به ظهور امام دوازدهم علیه السّلام نیستند. ثالثا به فرض وجود حدیثی که ظهور امام عصر علیه السّلام را مشروط به فراهم شدن 313 یاور ایشان کرده باشد، نمی توانیم از آن قضیّه شرطیّه به کافی بودن وجود 313 نفر برای

ص: 263

ظهور پی ببریم و بنابراین با استناد به چنان حدیثی نمی توان حکم کرد که «در صورت فراهم شدن این تعداد یاور، ظهور امام علیه السّلام واجب می شود» . تعبیر وجوب در این جا به هیچ وجه پذیرفته نیست. چون تا وقتی کفایت این شرط اثبات نشود، چنین استنتاجی صحیح نمی باشد.

شجاعت، صبر بر مرگ و اخلاص در جهاد و. . . کسانی که این اوصاف را داشته باشند، تعدادشان به 313 نفر نمی رسد. مرحوم مفید یکبار دیگر تأکید می کنند که اگر تعداد موردنظر با شرایط و اوصاف لازم در میان شیعیان حاضر، وجود می داشت-که این امر به علم الهی روشن است-امام علیه السّلام قطعا ظهور کرده و یک چشم برهم زدن غایب نمی شدند (لَظَهَرَ الامامُ علیه السّلام لا مُحالَةَ و لم یَغِب بَعد اجتِماعِهِم طَرفَةَ عَینٍ) امّا چون این تعداد با شرایط موردنظر فراهم نشده اند، غیبت امام علیه السّلام رواست.

آن گاه سنّی معترض می گوید: شما (شیخ مفید) به چه دلیل می گویید که آن شرایط (شجاعت و صبر و. . .) باید در 313 نفر باشد؟ و به فرض اعتبار آن شرایط، از کجا معلوم که در شیعیان موجود این اوصاف در آن تعداد خاص وجود نداشته باشد؟ پاسخ مرحوم مفید این است که: ما چون اصل وجود امام علیه السّلام را واجب می دانیم و فعلا غیبت ایشان واقع شده است، برای این که حدیث مذکور صحیح باشد، راهی جز این که بگوییم آن تعداد با اوصاف لازم هنوز محقّق نشده اند، وجود ندارد.(1)

ملاحظه می شود که در این استدلال، اصل این که با وجود 313 یار امام علیه السّلام ظهور ایشان واجب می شود، حتمی انگاشته شده و بر این اساس نتیجه گرفته اند که علّت عدم ظهور (غیبت) ، قطعا فراهم نشدن آن تعداد موردنظر است.

اشکالی که در این استدلال وجود دارد این است که به چه دلیل گفته اند اگر 313 یار برای امام علیه السّلام فراهم شود، ظهور ایشان واجب می شود؟ آیا شرط کافی بودن این تعداد را برای ظهور حضرت ثابت کرده اند؟ کفایت این شرط برای ظهور باید مستقلا ثابت شود. نمی توان از صرف عدم ظهور حضرت بر این که این تعداد هنوز فراهم نشده اند، استدلال کرد. این جاست که مصادره به مطلوب صورت می گیرد، یعنی چیزی که می خواهند اثباتش کنند را مفروض و مسلّم گرفته اند. .

ص: 265

باید اثبات شود که در صورت کامل شدن تعداد موردنظر، حضرت حتما ظهور خواهند فرمود، این مطلوب ماست. برای اثبات این مطلوب نمی توان گفت که چون حضرت تاکنون ظهور نکرده اند، پس تعداد موردنظر (313 نفر) هنوز کامل نشده اند. اگر بخواهیم مسأله را با زبان منطق گزاره ها توضیح دهیم، می گوییم: اگر

کامل شدن 313 یار برای امام علیه السّلام=P

ظهور کردن امام زمان علیه السّلام=Q

آن گاه مطلوب ما این است:

اگر امام علیه السّلام 313 یار داشته باشند، ظهور خواهند کرد=(Q-P)

دلیلی که برای اثبات این مطلوب ذکر شده، چنین است:

حضرت ظهور نکرده اند، پس 313 یار هنوز کامل نشده=(P--Q-) ملاحظه می شود که برای اثبات قضیّه (Q-P) به قضیّه(P--Q-) استدلال شده است. در حالی که در منطق گزاره ها هر قضیّه شرطیّه با عکس نقیض خود هم ارز است، بنابراین مدلول (Q-P) و دلیل (P--Q-) هم ارز می باشند. پس استنتاج فوق یک این همانی (توتولوژی) محسوب می شود و به منزله (P-P) است که در عین صحّت، ارزش استدلالی ندارد.

قسمت دیگر فرمایش مرحوم مفید این است که راهی برای صحیح دانستن حدیث امام صادق علیه السّلام جز آن چه فرموده اند، وجود ندارد. امّا با توضیحاتی که گذشت، روشن شد که ما اصولا نمی توانیم هر قضیّه شرطیّه را به صورت شرط کافی بودن مقدّم برای تالی معنا کنیم، مگر این که دلیل دیگری غیر از جملخه شرطیّه مورد بحث، داشته باشیم. با توجّه به این نکته، هیچ مشکلی در معنای حدیث و پذیرفتن آن به وجود نمی آید تا مجبور به پذیرفتن سخنان مرحوم شیخ مفید بشویم. به این ترتیب پاسخ سنّی مخالف هم-بدون آن که نقطه ضعفی به دست او بدهیم-داده می شود.

نتیجه کلّ بحث این است که ما نمی توانیم با استناد به احادیث 313 نفر یاران

ص: 266

حضرت، بگوییم که چون ایشان ظهور نکرده اند، پس علّت غیبت فراهم نشدن آن تعداد موردنظر است. از سوی دیگر چون به صریح احادیثی که نمونه هایی از آنها را در گذشته نقل کردیم، علّت غیبت امام علیه السّلام را نمی دانیم و تا هنگام ظهور برایمان روشن نمی شود، پس قطعا می توانیم این ادّعا را مردود بدانیم که علّت اصلی غیبت، فراهم نشدن 313 یار برای امام علیه السّلام است. بنابراین می توانیم فرض کنیم که این تعداد موردنظر در طول تاریخ-تاکنون-فراهم شده باشند، امّا چون این امر تنها شرط ظهور نیست، خداوند هنوز اذن قیام به امام زمان علیه السّلام نداده باشد.

اَمرَه فإذا کَمُلَ له العِقدُ و هُوَ عَشرَةُ آلافِ رَجُلٍ خَرَجَ بِاِذنِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ. (1)

او همان کسی است که زمین برایش درنوردیده می شود (به فرمانش درمی آید) و هر سختی برایش هموار می گردد [و]از اصحابش به تعداد اهل بدر-سیصد و سیزده نفر-از اطراف زمین به گرد ایشان جمع می شوند و این فرمایش خدای عزّ و جل است که: «هرجا باشید، خداوند همه شما را گرد می آورد، همانا خداوند بر انجام هر کاری تواناست.» پس آن گاه که این تعداد از اهل اخلاص به گرد ایشان جمع شوند، خدا امر حضرتش را آشکار می نماید. و آن گاه که ده هزار نفر برای ایشان کامل شود، به اذن خدای عزّ و جل خروج می کند.

در این حدیث شریف، عبارت موردنظر، این جمله شرطیّه است: «اذا اجتمعت له هذه العدّة من اهل الاخلاص اَظهَرَ اللّهُ امره» که باید معنای دقیق و صحیح آن را به دست آوریم.

متولّد شدن یا تربیت شدن و امثال این معانی نیست. حضرت نمی خواهند به پیدایش این تعداد از یاران بااخلاص برای امام زمان علیه السّلام اشاره کنند و در مورد این که این افراد موجود شده اند یا هنوز به وجود نیامده اند، سخنی نگفته اند. فرمایش حضرت ناظر به یکی از حوادث هنگام ظهور است که در آن زمان این تعداد از یاران امام عصر علیه السّلام، از اطراف زمین گرد شمع وجود ایشان جمع می شوند. حال ممکن است اینها موجود شده باشند، امّا چون هنوز وقت ظهور نشده به سوی حضرت در مکّه و مسجد الحرام گرد نیایند. بنابراین یکی از اوصاف و نشانه های ظهور امام زمان علیه السّلام این است که در آن وقت، این تعداد از یاران ایشان یکجا خدمت حضرت می رسند و این گونه خداوند امر حجّتش را ظاهر می سازد.

در احادیث متعددی این امر به عنوان یکی از حوادث پس از ظهور مطرح گردیده است. امیرالمؤمنین علیه السلام در این خصوص فرموده اند:

اذا قامَ تَجتَمِعُ الیه اَصحابُه علی عِدَّةِ اَهلِ بَدرٍ و اَصحابِ طالوتَ و هم ثَلاثُمِأَةٍ و ثَلاثةَ عَشَرَ رَجُلاً کُلُّهم لُیُوثٌ.(1)

وقتی (حضرت مهدی علیه السّلام) ظهور کنند، اصحاب ایشان که به تعداد اهل بدر و یاران طالوت سیصد و سیزده نفر هستند، نزد ایشان گرد می آیند که همگی شیران (شجاع) هستند.

فرمایش دیگر در این باره از امام صادق علیه السلام نقل شده است:

اِذا اُذِنَ الامامُ دَعا اللهَ بِاسمِهِ العِبرانّیِ فَاُتیحَت لَهُ صَحابَتَهُ الثلاثُمأةِ و ثَلاثَةَ عَشَرَ قَزَعٌ کَفَزَعِ الخَریفِ فَهُم اَصحابُ الاَلوِیَةِ مِنهُم مَن یُفقَدُ مِن فِراشِه لَیلاً فَیُصبِحُ بِمَکَّةَ وَ مِنهُم مَن یُری یَسیرُ فِی السَحابِ نَهاراً... وَ فیهم نَزَلَت هذِهِ الآیَةُ «أینما تکونوا یَأتِ بِکُم اللهُ جمیعاً».(2)

هنگامی که به امام (عصر علیه السلام) اجازه (ظهور) داده شود، خداوند را به اسم عبری اش می خواند، در پی آن سیصد و سیزده یار ایشان - همچون پاره های3.

ص: 269

ابر پائیزی که به هم می پیوندند- نزد آن حضرت گرد می آیند. اینها یاران پرچمدار (امام علیه السلام) هستند. برخی از آنها شبانه از بسترشان ناپدید شده و صبح به مکّه می رسند و برخی دیگر از آنها در روز میان ابرها به حال حرکت مشاهده می گردند... این آیه کریمه در خصوص ایشان (پرچمداران) نازل شده است که فرمود: «هرجا باشید، خداوند همه شما را می آورد.»

همین مطلب از حضرت امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام در تفسیر آیه شریفه: اَینما تکونوا یأتِ بکم الله جمیعاً اینگونه نقل شده است:

و ذلک و اللهِ اَن لو قامَ قائِمُنا یَجمَعُ اللهُ جمیعَ شیعَتِنا مِن جَمیعِ البُلدانِ.(1)

و این امر - قسم به خدا - چنین است که هرگاه قائم ما قیام نماید، خداوند همه شیعیان ما را از همه سرزمین ها به سوی او جمع خواهد فرمود.

روشن است که این احادیث اشاره به حادثه ای دارند که در ابتدای ظهور امام علیه السلام و پس از آن رخ می دهد. به همین جهت در فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام و امام رضا علیه السلام، اجتماع یاران حضرت نزد ایشان به عنوان جواب شرط «قام» ذکر شده است. هم چنین در حدیث منقول از امام صادق علیه السلام تصریح شده است که یاران امام عصر علیه السلام پس از اذن ظهور به دعای خود ایشان به سوی مکّه مکرّمه گرد می آیند.

حدیث مورد بحث از امام جواد علیه السلام نیز به همین حادثه پس از ظهور اشاره می کند، لذا نمی توان از آن نتیجه گرفت که ظهور حضرت متوقف و مشروط به جمع شدن سیصد و سیزده یار ایشان است. بلکه باید گفت که هرگاه از جانب خداوند به امام علیه السلام اذن ظهور داده شود، به فاصله اندکی به دعای خود حضرت یاران پرچمدار ایشان در مکّه جمع می شوند. این فاصله در فرمایشی که از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده، به اندازه نصف زمان یک شب می باشد:8.

ص: 270

اِنّهم یَجتَمِعُونَ مِن مَطلَعِ الشَّمسِ وَ مَغرِبها فی نِصفِ لَیلَةٍ الی مَکَّةَ.(1)

اینها از شرق و غرب دنیا در مدّت یک نصف شب در مکّه اجتماع می کنند.

جمع شدن این یاران در چنین زمان کوتاه به صورت عادی و متعارف نیست، بلکه زمین زیر پاهای آنها (همچون امامتشان) پیچیده می شود و همه سختی ها بر ایشان سهل و آسان می گردد. به همین جهت ملاحظه می کنیم که همان تعابیر امام جواد علیه السلام که در حق قائم آل محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده اند (تُطوی له الارضُ و یَذِلُّ کلُّ صَعب) عیناً برای سیصد و سیزده یار ایشان هم از زبان جدّ شریفشان - امام صادق علیه السلام- نقل شده است: و پس از اجتماع ایشان خدمت امام زمان علیه السّلام، خداوند ظهور حضرت را آشکار می فرماید (اظهر اللّه امره) . این معنا-تقدّم ظهور حضرت بر اجتماع یاران ایشان-به صورت واضح در فرمایش امام صادق علیه السّلام آمده است:

فَیَعرِفونَ عِندَ ذلک ظُهُورَهُ بِمَکَّةَ فَیَتَوجَّهُونَ لِنُصرَتِهِ تُطوی لَهُم الاَرضُ و یُذَلَّلُ کُلُّ صَعبٍ.(2)

در آن زمان، از ظهور امام مهدی علیه السّلام در مکّه آگاه می شوند، پس به یاری او می شتابند. زمین برای آنها پیچیده می شود و همه سختی ها برایشان آسان می گردد.

از این حدیث هم به صراحت استفاده می شود که ظهور حضرت در مکّه، بر اجتماع یاران ایشان مقدّم است.

نتیجه ای که از مجموع این بحث می گیریم این است که امام جواد علیه السلام در حدیث مورد بحث به هیچ وجه در مقام بیان این مطلب نبوده اند که فراهم شدن 313 یار بااخلاص، شرط وجوب ظهور حضرت است به طوری که اگر آنها موجود شوند، ظهور بر امام علیه السلام واجب خواهد شد.

با روشن شدن معنای صحیح فرمایش امام جواد علیه السّلام، دیگر هیچ محلّی برای این ادّعا که «علّت غیبت، نبودن تعداد 313 یار بااخلاص برای امام زمان علیه السّلام است» باقی نمی ماند..

ص: 271

نکته دیگری که از این مباحث نتیجه می شود این است که ما نمی توانیم با استناد به حدیث امام جواد علیه السّلام ادّعا کنیم: «با گذشت سالهای متمادی از غیبت امام علیه السّلام تاکنون 313 یار بااخلاص برای حضرت فراهم نشده است» .(1) کسانی که چنین ادّعایی می کنند تنها دلیلشان ظهور نکردن امام زمان علیه السّلام تاکنون است، امّا با توجّه به مباحث گذشته نمی توانیم از عدم ظهور (غیبت) امام علیه السّلام به فراهم نشدن آن تعداد یار بااخلاص استدلال کنیم، چرا که مصادره به مطلوب خواهد بود و به علاوه حدیث امام جواد علیه السّلام نیز هیچ دلالتی بر این مطلب ندارد. .

ص: 272

ص: 273

کسانی که این نظریّه را مطرح می کنند، به احادیثی نظر دارند که تعداد یاران اوّلیه امام عصر علیه السّلام را 313 نفر معرّفی کرده اند، این بزرگواران از آن احادیث چنین فهمیده اند که به وجود آمدن این تعداد، شرط لازم برای ظهور امام علیه السّلام است و بسیاری هم-چنان که در بخش قبلی آوردیم-علّت عدم ظهور ایشان را تا زمان حاضر، فراهم نشدن این تعداد می دانند. در پاسخ به این نظریّه، چند نکته را متذکّر می شویم:

بودن 313 یار را برای ظهور حضرت استنباط کنیم، ولی چنین تعبیری مطلقا در احادیث وارد نشده است و از قضیّه شرطیّه قبلی نیز این معنا استفاده نمی شود. اگر بخواهیم مطلب را با استفاده از نماد منطق گزاره ها توضیح دهیم، می توانیم بگوییم:

اگر

وجود 313 یار بااخلاص برای امام علیه السّلام=P

ظهور امام علیه السّلام=Q

آن گاه:

اگر امام علیه السّلام 313 یار داشته باشند، ظهور می کنند=(Q-P)

از این قضیّه شرطیّه(1) نمی توان نتیجه گرفت که: «اگر امام علیه السّلام 313 یار نداشته باشند، ظهور نمی کنند» چون شکل منطقی آن چنین است: (Q--P-) و این قضیّه با قضیّه(Q-P) هم ارز نیست. پس به فرض وجود قضایای شرطیّه ای به آن مضمونی که معمولا معنا می کنند، از آنها وجود 313 یار بااخلاص به عنوان شرط لازم برای ظهور حضرت استفاده نمی شود.

فراموش نشود که ادّعای مورد بحث، صرفا جنبه نقلی دارد و ما به همین دلیل، نقد خود را براساس مدلول احادیث، مطرح می کنیم. خارج از قلمرو دلالت احادیث نمی توان ادّعا کرد که شرط ظهور حضرت، فراهم آمدن 313 یار برای ایشان است. بنابراین اصل ادّعا به هیچ وجه جنبه عقلی ندارد که بخواهیم از دیدگاه عقل، مسأله را بررسی و نقد کنیم. البتّه اگر به فرض، کسی بخواهد به این ادّعا صبغه عقلی بدهد، آن گاه می توان گفت که این امر، خارج از قلمرو مستقلاّت عقلیّه است. بنابراین هیچ گونه ادّعای عقلی در این موضوع از اساس پذیرفته نیست. .

ص: 277

رجعت تفسیر می شود.(1) در مورد روایات هم استاد اعظم علم الحدیث، مرحوم علاّمه مجلسی رضوان اللّه تعالی علیه در بحث خود درباره رجعت می فرماید:

چگونه ممکن است کسی که حقّانیّت ائمّه اطهار علیهم السّلام را باور نموده، نسبت به چیزی که نزدیک به دویست حدیث صریح از طریق بیش از چهل راوی بزرگ و مورداعتماد، درباره آن نقل کرده اند، شک نماید. و اگر احادیث بحث رجعت، متواتر نباشند، در هیچ موضوع دیگری نمی توان ادّعای تواتر نمود.(2)

کعبه نشان می دهد که اینها جزء یاران اوّلیه حضرت مهدی علیه السّلام هستند و در ابتدای ظهور-که از خانه کعبه آغاز می شود-خدمت مولایشان حاضر می شوند و در زمره سران یاران آن حضرت قرار می گیرند.

شبیه همین حدیث از امام جعفر صادق علیه السّلام نقل شده که به جای «مؤمن آل فرعون» ، جناب «مقداد» را نام برده اند و در پایان حدیث فرموده اند:

... فَیَکُونُونَ بَینَ یَدَیهِ اَنصاراً و حُکّاماً.(1)

....پس اینها در حضور امام علیه السّلام، یاران و حاکمان (سران) می باشند.

تعبیر «حکّام» نشان می دهد که این افراد جزء گروه اوّلیه یعنی همان 313 نفر یاران بااخلاص حضرت هستند. در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام در میان این 27 نفر به جای سلمان، نام جناب «جابر انصاری» به چشم می خورد.(2)

به هرروی، غرض از ذکر این نمونه ها روشن شدن این حقیقت است که ظهور امام زمان علیه السّلام متوقّف بر پدید آمدن 313 یار بااخلاص ایشان نیست، بلکه هرگاه خداوند اجازه فرماید، امام علیه السّلام ظاهر شده و به دنبال آن، یاران اوّلیه ایشان به حضرتش خواهند پیوست و حدّاقل گروهی از این افراد، سالها بلکه قرنها قبل، از دنیا رفته اند و برای یاری امامشان رجعت خواهند کرد. حال اگر کسی ادّعا کند که: غیر از افراد نامبرده شده در احادیث، بقیّه 313 نفر هنوز به دنیا نیامده اند و ظهور حضرت، مشروط به وجود آنهاست، در پاسخ می گوییم: این ادّعا کاملا بی دلیل است و ما اطّلاعی نداریم که چند نفر از این افراد هنوز به دنیا نیامده اند، چه بسا همه آنها جزء رجعت کنندگان باشند. یک امر مجهول را نمی توانیم بدون هیچ دلیلی-نه عقلی و نه نقلی-شرط لازم ظهور امام علیه السّلام بدانیم.

حجج الهی بدون خواست مردمان اقدام به قیام نمی کنند.(1)

دلایل مختلفی برای این ادّعا مطرح کرده اند که برخی از آنها صورت عقلی دارد و ما در فصل آینده به نقل و بررسی آنها خواهیم پرداخت. امّا از ادلّه نقلی، مهم ترین دلیل، قسمتی از فرمایش امیر المؤمنین علیه السّلام در خطبه شقشقیّه است. می گویند:

بخش عمده حکومت آل محمّد علیهم السّلام بر دوش مردمان است و باید گروهی آماده اقامه آن حضرت گردند. امیر المؤمنین علیه السّلام در ضمن خطبه شقشقیّه می فرمایند:

أما و الّذی فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرَءَ النَسَمَةَ لَو لا حُضُور الحاضِرِ و قِیامُ الحُجَّةِ بِوُجُودِ الناصِرِ و ما اَخَذَ اللّهُ علی العُلَماءِ اَن لایُقارُّوا علی کِظَّةِ الظالِمِ و لا سَغَبِ المَظلُومِ لَألَقیتُ حَبلَها علی غارِبِها و لَسَقَیتُ آخِرَها بِکأسِ اَوَّلِها.

آگاه باشید! سوگند به خدایی که میان دانه را شکافت و انسان را آفرید، اگر نبود اجتماع مردم (در آستانه) من و قیام حجّت خدا (که) در صورت وجود یاور (لازم است) و اگر نبود عهد الهی که خدای تعالی از دانایان گرفته تا بر سیری ظالم و گرسنه ماندن مظلوم راضی نشوند، هر آینه ریسمان و مهار شتر خلافت را بر کوهان آن می انداختم و آخر خلافت را به کاسه نخست آن آب می دادم.(2)

نویسنده محترم از این خطبه شریف چنین استنباط کرده اند که حضور حاضرین و وجود ناصرین، شرط لازم قیام امام علیه السّلام می باشد و این یک قاعده کلّی برای همه امامان است، هرچند که امیر المؤمنین علیه السّلام صرفا درباره خودشان فرموده اند. به دلیل همین استنباط است که پس از نقل آن فراز از خطبه، چنین آورده اند: «باری حجج الهی بدون خواست مردمان اقدام به قیام نمی کنند»(3).

ص: 281

در قسمت اول فرمایش خود نیز گفته اند: «باید گروهی آماده اقامه آن حضرت گردند.»

اکنون باید دید مقصود ایشان از گروه اقامه کننده حضرت صاحب الامر علیه السّلام چه کسانی هستند. اگر مراد ایشان از این گروه، یاران خاصّ و برگزیده امام عصر علیه السّلام باشند، در رأس آنها همان 313 فرد بااخلاص اند و در گذشته به اندازه کافی استدلال کردیم که وجود ایشان را نمی توان شرط لازم ظهور آن حضرت دانست. بنابراین نمی توان گفت که «باید» گروهی آماده اقامه آن حضرت گردند تا ایشان ظهور فرمایند. چنین «باید» ی از هیچ دلیل نقلی استفاده نمی شود.

امّا اگر مراد از گروه اقامه کننده، عموم مردم باشند (که البتّه بعید به نظر می رسد) ، همان فرضی است که اکنون محلّ بحث ماست و باید لزوم و ضرورت آن را برای ظهور حضرت مورد بررسی قرار دهیم. پیش از آغاز این بررسی، مطلب دیگری را هم که گاهی از این فرمایش امیر مؤمنان علیه السّلام استنباط می شود، یادآوری می کنیم. می گویند: «در صورت خواست مردم و اعلام آمادگی ایشان، قیام بر امام علیه السّلام واجب می شود.» دلیل این ادّعا تعبیر «قیام الحجّة بوجود الناصر» است که فرموده اند: با وجود یاران، حجّت بر امام علیه السّلام تمام می شود و در واقع، عذری برای ایشان در مورد عدم ظهور باقی نمی ماند. در حقیقت ادّعا این است که حضور مردم علاوه بر شرط لازم، شرط کافی برای ظهور حضرت هم هست.(1)

بنابراین کلّ مدّعا این می شود که حضور مردم شرط لازم و کافی برای ظهور امام علیه السّلام می باشد.

اکنون به بررسی این نظریه می پردازیم: .

ص: 282

حاکمان پیش از من، اعمالی انجام داده اند که در آن با رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم مخالفت ورزیده اند، در حالی که تعمّد به مخالفت با ایشان و نقض بیعت آن حضرت و تغییر دادن سنّتش را داشتند. و من اگر-به فرض-مردم را به ترک آن بدعتها وامی داشتم و آنها را به جایگاه های صحیح خود و به آن چه در زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم بود باز می گرداندم، لشکریانم از گرد من پراکنده می شدند تا آن جا که خودم تنها می ماندم یا تنها عدّه کمی از شیعیانم که فضیلت و لزوم امامت مرا براساس کتاب خدای عزّ و جل و سنّت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم پذیرفته اند.

روشن است که این فرمایش، ناظر به ابتدای پذیرش خلافت از جانب امیر المؤمنین علیه السّلام است و به خوبی جوّ عمومی جامعه آن روز را نشان می دهد. حضرت آشکارا فرموده اند که نتوانسته اند بدعتهای خلفای گذشته را-که اظهار مخالفت عمدی با پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم در امر دین بود-اصلاح فرمایند. علّت این ناتوانی، عدم پذیرش عموم مردم بوده است تا آن جا که اگر می خواسته اند این امر را بر آنها تحمیل کنند، همان کسانی که در لشکر ایشان بوده اند، با حضرتش مخالفت می کرده اند و تنهایشان می گذاشته اند.

از این فرمایش معلوم می شود که اکثریّت یاران حضرت امیر علیه السّلام-که در رکاب ایشان می جنگیدند-قائل به امامت ایشان-به مفهوم شیعی اش-نبوده اند، بلکه به عنوان همان امامتی که اهل سنّت برای خلفای گذشته قائل هستند، امیر المؤمنین علیه السّلام را خلیفه چهارم می شناخته اند. شیعیان ایشان چنان در اقلّیت بوده اند که حضرت فرموده اند: یا تنها می ماندم و یا من باقی می ماندم با گروه اندکی از شیعیانم که مرا به معنای واقعی کلمه، امام می دانستند.

ایشان در انتهای فرمایش خود مثالی زده اند که به خوبی گویای وضعیّت عمومی مسلمانانی است که با ایشان به عنوان خلیفه بیعت کردند.

وَ اللّهِ لَقَد اَمَرتُ الناسَ اَن لا یَجتَمِعُوا فی شَهرِ رَمَضانَ اِلاّ فی فَریضَةٍ و اَعلَمتُهُم اَنَّ اجتِماعَهُم فی النَوافِلِ بِدعَةٌ، فَتَنادی بَعضُ اَهلِ عَسکری مِمَّن یُقاتِلُ مَعی: یا اَهلَ الِاسلامِ! غُیِّرَت سُنَّةُ عُمَرَ! یَنهانا عَنِ الصَلاةِ فی

ص: 284

شَهرِ رَمَضانُ تَطَوُّعاً! و لقد خِفتُ اَن یَثُورُوا فی ناحِیَةِ جانِبِ عَسکری. ما لَقیتُ مِن هذِهِ الاُمَّةِ مِنَ الفُرقَةِ و طاعَةِ اَئِمَّةِ الضَلالَةِ و الدُّعاةِ الی النّارِ! . . . ما لَقِیَ اَهلُ بَیتِ نَبِیٍّ مِن اُمَّتِهِ ما لَقینا بَعدَ نَبِیِّنا و اللّهُ المُستَعانُ علی مَن ظَلَمَنا.(1)

به خدا قسم به مردم دستور دادم که در ماه رمضان جز نماز واجب را به جماعت نخوانند و به آنها اعلام کردم که به جماعت خواندن نماز مستحبّی بدعت است. در آن زمان یکی از لشکریانم که در رکاب من می جنگید، فریاد زد: ای اهل اسلام، سنّت عمر را تغییر دادند! (علی) ما را از خواندن نماز مستحبّی در ماه رمضان نهی می کند! پس ترسیدم که در گوشه ای از لشکرم شورشی به پا کنند. چه ها دیدم از این امّت، از جدایی شان و از اطاعتشان در برابر پیشوایان گمراهی و کسانی که به سوی آتش (جهنّم) می خوانند. . . اهل بیت هیچ پیغمبری، آن چه را ما بعد از پیامبرمان دیدیم، از امّت خودش ندید و از خداوند علیه کسانی که بر ما ستم ورزیدند، استعانت می جویم.

می بینیم که نگرانی آن حضرت از لشکریان خودش است، نه از معاویه و بنی امیّه. نوع مخالفت یاران حضرت امیر علیه السّلام با ایشان نشان می دهد که آنها بدعتهای خلفای گذشته را بر سنّت های الهی-که آن حضرت می خواستند- ترجیح می دادند و لذا تغییر در آن چه از ناحیه خلیفه دوم، مشروع دانسته شده بود را تاب نمی آوردند. این وضعیّت اکثریّت مردمی بود که با امیر المؤمنین علیه السّلام بیعت کرده بودند.

نمونه دیگر از همین قبیل، در زمانی بود که آن حضرت خواستند «شریح» را از منصب قضاوت، عزل کنند. مردم کوفه در مخالفت با این کار، اظهار داشتند: «او را عزل مکن زیرا عمر او را نصب کرده است! ما با تو بیعت کرده ایم که چیزی از آن چه را که ابو بکر و عمر مقرّر کرده اند، تغییر ندهی! !»(2)

این ماجرا وضعیّت حاکم بر جوّ جامعه را در آن زمان نشان می دهد. وقتی مردم .

ص: 285

کوفه-که پایتخت حکومت حضرت امیر علیه السّلام بود-چنین مخالفتی اظهار نمایند، حال بقیّه مردم روشن است. ما می بینیم حتّی «ابن عباس» نیز وقتی پیشنهاد ابقای معاویه را در حکومت شام به حضرتش می دهد، با این استدلال پیش می آید که عمر بن خطّاب در دوران خلافتش او را به ولایت آن دیار گمارده است. (1)این توصیه یا نشانگر اعتقاد خود ابن عبّاس به صحّت کارهای عمر بوده و یا حدّاقل این که جوّ عمومی جامعه را نشان می دهد، جوّی که چنان با خلیفه دوم هماهنگی داشته و علیه امیر المؤمنین علیه السّلام بوده که ابن عباس صلاح آن حضرت را در مخالفت با کارهای عمر نمی دیده است. اظهارنظر ابن ابی الحدید هم در این زمینه شنیدنی است. می گوید:

هرکس موقعیّت علی علیه السّلام را در زمان خلافتش ملاحظه کند، در خواهد یافت که او همچون افرادی که از تصرّف در اموال خویش منع شده اند، نمی توانست به آن چه خود می خواست، برسد. زیرا افرادی که او را به حقیقت می شناختند، کم بودند و اکثریّت مردم آن اعتقادی را که باید، به او نداشتند و خلفای پیشین را برتر از علی علیه السّلام می پنداشتند و معتقد بودند که افضل بودن به [تقدّم در]خلافت است و از گذشتگان خود تقلید می کردند و می گفتند که اگر گذشتگان به برتری خلفای پیشین بر علی علیه السّلام یقین نداشتند، آنها را مقدّم نمی کردند. . . و اکثر آنها به خاطر غیرت و شجاعت عربی همراه او می جنگیدند نه از روی دین و عقیده و امام علیه السّلام مجبور بود با آنها مدارا کند و جرأت اظهار کردن آن چه معتقد بود نداشت.(2)

گذشته از همه اینها بهترین گواه بر موقعیّت نه چندان خوب امیر المؤمنین علیه السّلام در بین یارانش، سه جنگ بزرگی بود که مسلمانان در طول چهار سال و چند ماه خلافتشان علیه ایشان به راه انداختند، در حالی که حتّی یکی از این جنگها در بیست و پنج سالی که از زمان خلافت خلفای پیشین می گذشت، رخ نداده بود. به طور مثال اصحاب جمل (ناکثین) که اوّلین جنگ را با ایشان راه انداختند، بیعت .

ص: 286

شکنانی بودند که به عهد خود با امامشان وفا نکردند.

پس ناچاریم عبارت امیر المؤمنین علیه السّلام را در خطبه شریف شقشقیه، ناظر به مأموریّتی خاص از طرف خداوند بدانیم. گویی حضرت، مأمور بوده اند در چنان شرایطی-که اکثریّت مردم (هرچند براساس اعتقاد نادرست به خلافت و امامت) ادّعای نصرت ایشان را کردند-خلافت را بپذیرند و بیعت آنها را قبول کنند. این عهد و پیمان خداوند با امیر المؤمنین علیه السّلام بوده و اگر سخن از قیام حجّت به زبان رانده اند، علی القاعده، تحقّق همین شرایط ظاهری مقصودشان بوده است.

توضیح مطلب این است که در توضیح عبارت امیر المؤمنین علیه السّلام دو احتمال وجود دارد: یکی این که مراد ایشان از حضور حاضر و وجود ناصر، اکثریّت مردمی باشد که برای یاری آن حضرت اعلام آمادگی کردند و این چنین ایشان نیز بر مبنای روال عقلایی و عادی بشری وقتی می بینند تعداد فراوانی از مردم اصرار بر قبول خلافت از سوی ایشان دارند، دست بیعت با آنها می دهند و احتمال دوم این که امام علیه السّلام هیچ اعتمادی به آن اکثریّت نداشته اند و به خوبی می دانسته اند که آنها به بیعت خود وفادار نخواهند ماند. امّا از طرف خداوند وظیفه داشته اند که اگر این اکثریّت-هرچند بدون اعتقاد اصیل دینی-به ایشان روی آوردند، خلافت را بپذیرند و اگر از اتمام حجّت سخن گفته اند، همین حجّت الهی، موردنظر ایشان است. در واقع چون خداوند در صورت وجود چنان شرایطی، قبول خلافت را بر حضرتش واجب (یا جایز) دانسته بود، با پیدایش آن شرایط، حجّت خداوند-از جهت وظیفه (یا اجازه) خاصّی که برای آن حضرت روی می داد-بر ایشان تمام شده بود.

ما باید احتمال دوم را بپذیریم و نمی توانیم احتمال اوّل را درست بدانیم، زیرا اگر امیر المؤمنین علیه السّلام فردی عادی بودند و از باطن و ضمیر انسانها نیز آگاهی نداشتند، نمی توانستند به اظهار آمادگی اکثریّت آنها اعتماد کنند. وقتی کسانی چون ابن عباس جوّ عمومی را چنان می بینند که عزل معاویه را از ولایت شام-به دلیل این که عمر او را منصوب کرده-به صلاح امیر المؤمنین علیه السّلام نشناسند، آیا خود آن حضرت-صرف نظر از علم الهی-شرایط عمومی مردم را درک نمی کند؟ حال

ص: 288

اگر علم و آگاهی غیبی امام علیه السلام را نسبت به افراد در نظر بگیریم، مطلب واضح تر می شود و یقین می کنیم که ایشان هیچ حسابی روی یاری آن اکثریّت باز نکرده بوده و به آنها اعتماد نداشته اند.

فَقُم بِأمرِهم و اِن اختَلَفُوا علیک فَدَعهُم و ما هُم فیه. . . .(1)

رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم با من پیمانی بستند، فرمودند: «ای پسر ابو طالب، ولایت امّت من با توست. پس اگر آنها ولایت تو را بدون نزاع پذیرفتند و با رضایت خاطر در مورد تو اتّفاق نظر داشتند، تو کار آنها را به دست بگیر و چنان چه در مورد تو اختلاف کردند، آنها را به حال خودشان رها کن. . . .

البتّه ممکن است این عبارات بر همان قاعده و ضابطه بشری که در احتمال نخست طرح کردیم، حمل شود. امّا توجّه به ادامه نامه این احتمال را منتفی می کند. فرموده اند:

و لو کانَ لی بَعدَ رَسُولِ اللّهِ صلی اللّه علیه و آله عَمّی حمزةُ و أخی جَعفُرٌ لَم اُبایِع کُرهاً [مُکرَهاً]و لکنّی بُلِیتُ بِرَجُلَینِ حَدیثَی عهدٍ بالاسلامِ العَبّاسِ و عقیلٍ فَضَنَنتُ بأهلِ بَیتی عَنِ الهَلاکِ فَأَغضَیتُ عَینی علی القَذی و تَجَرَّعتُ ریقی علی الشجی. . . .(2)

و اگر من بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم عمویم حمزه و برادرم جعفر را داشتم، مجبور به بیعت با کراهت نمی شدم، امّا من با دو مردی مواجه بودم که تازه مسلمان بودند: عبّاس و عقیل. پس اهل بیت خود را از هلاکت حفظ کردم؛ با وجود خار در چشم، دیده فرو بستم و با وجود استخوان در گلو آب دهان فرو بردم. . . .

این جا روشن می شود که تنها مسأله اقبال عمومی مردم و آمادگی اجتماعی در یاری امیر المؤمنین علیه السّلام، برای ایشان مطرح نبوده است. بله اگر مردم با عافیت و بدون نزاع و درگیری، حقّ آن حضرت را می دادند که بسیار مطلوب بود، امّا اگر چنین اتّفاق نمی افتاد، ممکن بود از طریق دیگری احقاق حقّ خود را بکنند، مثلا اگر حمزه و جعفر زنده بودند، با همان دو نفر قیام می فرمودند. این امر نشان می دهد که کار حضرت، محکوم به روال عادی بشری نبوده و یک حساب الهی در .

ص: 290

میان بوده است. در فرمایش دیگری از ایشان نقل شده است که:

لَو وَجَدتُ اَربَعینَ ذَوی عَزمٍ منهم لَنا هَضتُ القَومَ.(1)

اگر چهل نفر با اراده قوی از مردم می یافتم، قطعا با قوم (غاصب) می جنگیدم.

وجود چهل فرد دارای عزم و اراده با اقبال عمومی مردم تفاوت زیادی دارد. این فرمایش مولا نشان می دهد که ایشان تنها و تنها در انتظار آمادگی عمومی مردم نبوده اند و محاسبات ایشان در این کار براساس حساب و کتاب عادی بشری نبوده است، هرچند که اگر شرایط جامعه بر روال عادی خودش به نفع ایشان پیش می رفت-طبق عهدی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم با آن حضرت داشتند-قطعا از اقبال مردم استقبال کرده و خلافت را می پذیرفتند. امّا در صورت عدم تحقّق این شرایط، حساب و کتاب های دیگری هم-از جانب خدای متعال-در کار بوده که فقط خود آن حضرت می دانستند و ما از آنها اطّلاعی نداریم.

امام علیه السّلام در مقابل دشمنان حضرت قرار می گرفتند، همه آنان را می توان یاران (انصار) حضرت نامید هرچند که وضعیّت اعتقادی اکثریّت آنها مطلوب و قابل قبول نبود. بنابراین مقصود، یاران واقعی و شیعیان خالص ایشان نیستند. آنها -نظیر مقداد و ابوذر-آن قدر انگشت شمار بودند که نمی توانسته اند مقصود حضرت از جمعیّت بیعت کننده با ایشان بوده باشند.

همچنین اگر از تعبیر «قیام الحجّة بوجود الناصر» استفاده کنیم که حجّت الهی به سبب وجود آن افراد بر امام علیه السّلام تمام شد،(1) معنایش این نیست که مردم آن زمان با اعلام آمادگی خود بر امام علیه السّلام اتمام حجّت کردند و می توانستند در پیشگاه الهی خود را از آن حضرت طلبکار بدانند و بگویند: «خدایا ما به در خانه امیر المؤمنین علیه السّلام رفتیم و اعلام آمادگی برای بیعت با ایشان کردیم، امّا آن حضرت نپذیرفتند» تا به این ترتیب بر امام علیه السّلام حجّت داشته باشند؛ چنین نیست. بلکه مردم هیچ گاه بر امام زمان خود حجّتی ندارند، به ویژه مردمی که اکثرا اعتقاد درستی به امام علیه السّلام نداشته اند و پس از آن بر بیعت خود وفادار نمانده اند. آن مردم بی وفایی که با نامردمی های خود، مصیبت های فراوان بر قلب مبارک امیر المؤمنین علیه السّلام وارد ساختند، در برابر خدا چه حجّتی می توانند بر ایشان داشته باشند؟ ! خود امام علیه السّلام هم تا وقتی بیعت با مردم را نپذیرفته بودند، هیچ تعهّدی به آنها نداشتند.

عهد و پیمان آن حضرت فقط با خدا و رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم بود و طبق فرموده خودشان از سوی خدا مأمور بودند که اگر همان اکثریّت بی اعتقاد، اظهار آمادگی برای یاریشان کردند، به آنها دست بیعت بدهند. این عهد الهی بود با امام علیه السّلام نه عهد مردم با ایشان. پس حجّت خداوند هم برخاسته از همان عهد الهی است، نه این که براساس معیارهای عادی بشری بگوییم: «چون اکثریّت مردم آن زمان، ت.

ص: 292

اعلام وفاداری به امام خود کردند، اگر ایشان بیعت آنها را نمی پذیرفتند، در پیشگاه الهی نمی توانستند به آن مردم جوابی بدهند.» این ادّعا نادرست است و تفاوت ظریفی بین این سخن و اعتقاد صحیح وجود دارد که فهم آن محتاج به دقّت نظر است!

دهند، تنها حالت معقولی که می توانند برای قیام ایشان فرض کنند، آن است که شرایط اجتماعی و اقبال عمومی برای انجام آن فراهم باشد. امّا نکته مهمّ در این بحث همین است که چنین پیش فرضی چگونه اثبات می شود؟

گرسنگی مظلومان آرام و قرار نگیرند، امّا چگونگی آرام نگرفتن و شکل انجام آن در عهد الهی بیان نشده است. بنابراین می توان احتمال داد که اگر امیرالمؤمنین علیه السلام در آن شرایط حکومت را نمی پذیرفتند، به شکل و صورت دیگری به عهد و پیمان خداوند بر عالمان عمل می فرمودند، به تعبیر دیگر تنها صورت عمل به عهد الهی قبول حکومت نبوده است.

توجّه شود که این مطلب، یکی از فروع و نتایج اعتقاد به الهی بودن سیره ائمّه علیهم السّلام است. اگر برای ایشان علاوه بر جنبه بشری، یک بعد الهی قائل شویم و بر اساس اعتقادات شیعی خود، ائمّه علیهم السّلام را همچون افراد عادی نشماریم، آن وقت پذیرفتن این حقیقت، آسان می شود که: «همیشه در تفسیر و تحلیل کارهای ائمّه علیهم السّلام باید احتمال وجود یک امر الهی را بدهیم که ما از آن بی خبریم.» و اعتراف می کنیم که با دخالت آن عامل غیر بشری، حساب و کتابهای عادی به هم می ریزد. بر این اساس، دیگر نمی توانیم سیره و روش امامان علیهم السّلام را صرفا براساس محاسبات عقلایی بشر تحلیل و تفسیر کنیم. چه بسا یکی از ایشان عملی انجام دهد که در ظاهر مانند سایرین باشد، امّا علّت و حکمت آن، چیزی ماورای علل و عواملی باشد که بشر عادی احتمال آنها را در آن کار دخالت می دهد. پس کاملا احتمال دارد که قبول خلافت از ناحیه امیر المؤمنین علیه السّلام را مستند به عامل یا عواملی رازآلود بدانیم که تنها آن حضرت و خدای متعال، از آن آگاهی داشته اند هرچند که ظاهر کار ایشان از دیدگاه بشر عادی به علل و عوامل دیگری استناد داده شود (دقّت کنید) . چون این احتمال همیشه وجود دارد، پس ما هیچ گاهنمی توانیم در تحلیل و تفسیر کارهای ائمّه علیهم السّلام تنها یک یا چند عامل شناخته شده عادی را دخیل بدانیم و تأثیر امور دیگر را منتفی تلقّی کنیم.

نتیجه بحث این است که هیچ کس نمی تواند ادّعا کند، اظهار آمادگی مردم، شرط کافی برای قیام امام علیه السّلام و پذیرفتن بیعت ایشان می باشد. ما که از همه شرایط و عوامل مؤثّر در یک امر خبر نداریم، چگونه می توانیم با بودن یک یا دو عامل، حکم به کفایت آنها بکنیم. این مسأله در مورد همه رفتارهای ائمّه علیهم السّلام جاری و

ص: 295

ساری می شود و قبول خلافت از جانب امیر المؤمنین علیه السّلام نیز از آن مستثنا نیست.

حتّی یأتِیَکَ الیَقینُ فَفَعَلَ ثمّ دَفَعَهُ الی ابنِهِ محمّدِ بنِ عَلیٍّ علیهما السّلام فَفَکَّ خاتَماً فَوَجَدَ فیهِ: حَدِّثِ النّاسَ و اَفتِهِم و لا تَخافَنَّ الاّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فانّه لا سَبیلَ لِاَحَدٍ علیک [فَفَعَلَ]ثمّ دَفَعَهُ الی ابنِه جعفرٍ علیه السّلام فَفَکَّ خاتَماً فَوَجَدَ فیه: حَدِّثِ النّاسِ و اَفتِهِم وَ انشُر عُلومَ اهلِ بَیتِکَ و صَدِّق آباءَکَ الصالِحینَ و لا تَخافَنَّ اِلاّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ و اَنتَ فی حِرزٍ و اَمانٍ فَفَعَلَ ثمّ دَفَعَهُ الی ابنِهِ موسی علیه السّلام و کذلک یَدفَعُه موسی الی الّذی بعدَه ثمّ کذلک الی قِیامِ المَهدیِّ صلّی اللّه علیه.(1)

خدای عزّ و جل پیش از وفات پیامبرش صلّی اللّه علیه و اله و سلم نوشته ای بر او نازل کرد و فرمود: ای محمّد این است وصیّت من به برگزیدگان از اهل تو. حضرت پرسیدند: ای جبرئیل، این برگزیدگان چه کسانی هستند؟ (جبرئیل) عرض کرد: علیّ بن ابی طالب و فرزندانش. و بر آن نوشته چند مهر از طلا بود، پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم آن را به امیر المؤمنین علیه السّلام داده و دستور دادند که یک مهر آن را بگشاید و به آن چه در آن است، عمل نماید. امیر المؤمنین علیه السّلام یک مهر را گشودند و به آن چه داخلش بود، عمل کردند. سپس آن را به پسر خود حسن علیه السّلام دادند، ایشان هم یک مهر را گشوده و به آن چه در آن بود، عمل کردند. آن گاه آن را به حسین علیه السّلام دادند. ایشان هم مهری را گشودند و دیدند در آن نوشته شده که: به همراه گروهی به سوی شهادت خارج شو، آنها جز همراه تو به شهادت نمی رسند و خود را به خدای عزّ و جل بفروش، پس ایشان همان کار را انجام دادند. سپس آن را به علیّ بن الحسین علیهما السّلام دادند، ایشان هم مهری را باز کردند و دیدند که در آن آمده است: سر به زیر انداز و سکوت کن و در خانه ات بنشین و پروردگار خود را عبادت کن تا مرگت فرا رسد، پس ایشان همین کار را کردند. سپس آن را به پسر خود محمّد بن علی علیهما السّلام دادند، ایشان یک مهر را گشودند، پس دیدند در آن چنین آمده است: برای مردم حدیث بگو و فتوا بده و جز از خدای عزّ و جل نترس چون هیچ کس نمی تواند به تو ضرری برساند [پس ایشان همین کار را انجام دادند]2.

ص: 297

سپس آن را به پسر خود جعفر علیه السّلام دادند، ایشان هم مهری را گشودند. پس در آن چنین یافتند: برای مردم حدیث بگو و فتوا بده و علوم اهل بیت خود را نشر بده و پدران صالح خود را تصدیق نما و جز از خدای عزّ و جل نترس و تو در پناه و در امان هستی، پس ایشان همان کار را کردند. سپس آن را به پسر خود موسی علیه السّلام دادند و به همین ترتیب موسی علیه السّلام هم آن را به (امام) پس از خود می دهد، سپس به همین ترتیب (هر امامی آن را به امام بعدی خواهد داد) تا قیام حضرت مهدی که درود خدا بر او باد.

شاید از خود بپرسیم که به چه دلیل، ائمّه علیهم السّلام این گونه احادیث را برای شیعیان می گفتند و اگر اینها مسائلی محرمانه و اموری سرّی بین خداوند و ائمّه علیهم السّلام بوده، گفتنش برای مردم چه فایده ای می توانسته داشته باشد؟

است و گاهی هم تفاوت های اساسی با دیگران دارد. آن گاه در مقام تحلیل و تفسیر اعمال امامان علیهم السّلام یکسری قواعد و ضوابط را ملاک قرار می دهیم. گاهی کارهای ایشان با معیارها و ضوابط عادی بشری سازگار درمی آید و گاهی هم در این تحلیل ها به مشکلات و پیچیدگی هایی برخورد می کنیم. اگر به حدیث مفصّلی که از امام صادق علیه السّلام نقل کردیم، معتقد باشیم، قبل از ارائه هرگونه تحلیل و تفسیری، یک پیش فرض را کنار می گذاریم و آن این است که: «اعمال و رفتار ائمّه علیهم السّلام باید با حساب و کتابهای عادی بشری، قابل تفسیر باشد.» این یک پیش فرض نادرست است که از قیاس گرفتن ائمّه علیهم السّلام با افراد عادی ناشی می شود.(1)

براساس آن چه خود ائمّه علیهم السّلام فرموده اند، معیارهای ایشان در رفتارهای خود، متأثّر از یکسری وصایای غیبی است که خداوند توسّط جبرئیل برای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم آورده و ایشان هم آنها را به امیر المؤمنین علیه السّلام و سایر ائمّه علیهم السّلام رسانده است. پس نباید تصوّر کرد که علوم غیبی ائمّه علیهم السّلام در نحوه عملکرد ایشان بی تأثیر است و آنها صرفا مأمور به ظاهر-مانند دیگران-هستند. بله در مواردی صرفا مأمور به ظاهر بودند، امّا همان موارد هم در وصیّت خدای متعال به ایشان مشخّص گردیده بود و تشخیص آن موارد، از ظنّ و گمان برنمی خاست.

ملاحظه می کنیم که در حدیث منقول از امام صادق علیه السّلام، ایشان بر موارد برجسته ای از سیره ائمّه علیهم السّلام-قبل از امام صادق علیه السّلام-که نوعا مورد سؤال و ابهام مردم بوده و هست، دست گذاشته و تصریح کرده اند که همه آنها طبق وصیّت الهی به ایشان انجام شده است، مثلا در سیره سیّد الشهداء علیه السّلام به خروج ایشان به سوی شهادت در راه خدا و همراه یاران باوفایشان اشاره کرده اند. این حرکت امام حسین علیه السّلام مورد تحلیل و تفسیرهای فراوان و گاه متعارض با یکدیگر قرار گرفته است. این تحلیل ها نوعا براساس یکسری محاسبات عادی بشری صورت .

ص: 299

پذیرفته اند و هر تحلیل گری کوشش نموده تا بر مبنای آن چه خود صحیح دانسته، حرکت امام حسین علیه السّلام را به سوی شهادت در راه خدا توضیح دهد.

درس مهمّی که از فرمایش امام صادق علیه السّلام می گیریم، این است که ما باید در کنار همه حساب و کتابهای عادی بشری، وجود یک عامل غیبی و الهی را هم در کارهای ائمّه علیهم السّلام فرض کنیم که ما از آن و حکمتش بی خبریم و به همین دلیل نمی توانیم رفتار ایشان را چنان که باید، تجزیه و تحلیل نماییم. بنابراین عملکرد ائمّه اطهار علیهم السّلام می تواند اسرار و رموزی داشته باشد که فقط برای خود ایشان روشن بوده است و دیگران اطّلاعی از آنها ندارند. به همین دلیل نباید عقلا خود را مجاز بشماریم که تک تک کارهای ائمّه علیهم السّلام را علّت یابی کرده و از رموز آنها سر درآوریم.

گاهی مشاهده می شود که برخی در تحلیل و تفسیر زندگانی ائمّه علیهم السّلام به گونه ای سخن می گویند که گویی همه آن چه برای امامان علیهم السّلام به عنوان پیش فرض ها و ملاحظات، مطرح بوده، برای ایشان آشکار است و لذا به سادگی و با صراحت از این که فلان امام علیه السّلام باید در فلان زمان این کار را می کرد و یا آن امام دیگر، باید آن کار را نمی کرد و. . . سخن می گویند. کمترین فایده ای که قبول فرمایش امام صادق علیه السّلام در حدیث موردبحث باید داشته باشد، این است که ما خود را مجاز به این گونه اظهارنظرها ندانیم و همواره حساب ائمّه علیهم السّلام را از سایرین جدا کنیم و این احتمال را بدهیم که شاید ایشان وظیفه و مأموریّت خاصّی از جانب خداوند داشته یا در بعضی موارد، اجازه و اختیاری ویژه خود از ناحیه پروردگار، دارا بوده اند و سایر مردم، چون وصیّتی از جانب خداوند برایشان نیامده، از این گونه امتیازات برخوردار نیستند.

رفتار ایشان و سایر مردم ایجاد می نماید و اثبات می کند ائمّه علیهم السّلام مانند دیگران فقط روی ظاهر، حساب نمی کرده اند و به تعبیر دیگر همیشه «مأمور به ظاهر» نبوده اند. اعتقاد به این امر، تأثیر ژرفی خواهد داشت در نوع تحلیل هایی که درباره سیره ائمّه علیهم السّلام می شود.

به عنوان مثال در حدیث چهارم این باب که از امام هفتم حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام نقل شده، سخن از وصیّت به امیر المؤمنین علیه السّلام مطرح شده که جبرئیل آن را از جانب خداوند برای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم آورد و ایشان هم آن را به وصیّ خود حضرت امیر علیه السّلام تسلیم نمودند و به ایشان امر کردند که آن را بخواند. این جا امیر المؤمنین علیه السّلام به همه حوادث ناگواری که منجر به شهادت حضرت صدّیقه علیها السّلام شد و سایر ظلم هایی که در حقّ اهل بیت علیهم السّلام روا گردید، آگاهی یافتند و حتّی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم در حضور جبرئیل از آن حضرت پیمان گرفتند که بر آن حوادث، صبر کنند. سپس رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم، حضرت زهرا علیها السّلام و امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام را نیز احضار فرمودند و از آنها نیز همچون امیر المؤمنین علیه السّلام پیمان گرفتند که بر مصائب و سختی های بعد از رحلت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم صبر کنند. آن گاه وصیّت الهی مهر گردید و به امیر المؤمنین علیه السّلام تحویل شد. این جا راوی حدیث از امام هفتم علیه السّلام سؤال می کند که آیا تعرّض ها و مخالفت هایی که (پس از وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم) در قبال امیر المؤمنین علیه السّلام صورت گرفت، در آن وصیّت نوشته شده بود؟ و حضرت پاسخ می دهند:

نَعَم وَ اللّهِ شَیئاً شیئاً و حَرفاً حَرفاً أما سَمِعتَ قَولَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنّا نَحْنُ نُحْیِ اَلْمَوْتی وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ(1)».(2)

بله، قسم به خدا یک به یک و کلمه به کلمه! آیا فرمایش خدای عزّ و جل را 4.

ص: 301

نشنیده ای که فرمود: «ما خود مرده ها را زنده می کنیم و اعمالی را که پیش فرستاده اند و آن چه در پی آنهاست، می نویسیم و همه چیز را در امام مبین جمع کرده ایم» ؟

این فرمایش امام هفتم علیه السّلام نشان می دهد که ائمّه علیهم السّلام به همه آن چه اتّفاق می افتاد، آگاهی داشته اند و به نتایج عملکرد خود عالم بوده اند. بنابراین همچون افراد عادی نبوده اند که براساس یکسری محاسبات احتمالی تصمیم بگیرند و حدس هایی بزنند، ولی در عمل به نتایجی خلاف آن چه می خواستند، برسند.

حدیث سوم این باب به تعبیر دیگری، علم سابق ائمّه علیهم السّلام را نسبت به آن چه برایشان اتّفاق می افتد، بیان می کند. شخصی به نام حمران از امام محمّد باقر علیه السّلام درباره به شهادت رسیدن امیر المؤمنین علیه السّلام و امام حسن علیه السّلام و امام حسین علیه السّلام می پرسد و حضرت در پاسخ می فرمایند که این بزرگواران نسبت به آن چه در حقّ ایشان روا شد، از قبل، علم و آگاهی داشتند:

. . . فَبِتَقَدُّمِ عِلمِ ذلک اِلَیهِم مِن رَسولِ اللّهِ صلّی اللّه علیه و اله و سلم قامَ عَلیٌّ و الحَسَنُ و الحُسَینُ علیهم السّلام و بِعِلمٍ صَمَتَ مَن صَمَتَ منّا.(1)

پس قیام علی علیه السّلام و حسن علیه السّلام و حسین علیه السّلام با آگاهی قبلی ایشان از جانب رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم (نسبت به لوازم قیام) بود و هریک از ما امامان که سکوت کرد نیز با علم و آگاهی بود.

اعتقاد به این حقیقت، نقش عمیقی در امام شناسی شیعی دارد. نتیجه این اعتقاد آن است که ائمّه علیهم السّلام با آگاهی کامل نسبت به همه جوانب یک کار، اقدام به انجام آن می کردند. پس اگر بعضی به امر خلافت قیام کردند و برخی از پذیرفتن آن، سرباز زدند، مبنی بر ضوابط و قواعدی نبوده است که سایر مردم معمولا بر مبنای آنها تصمیم گیری می کنند. انسانهای عادی هیچ گاه به همه جوانب تصمیم هایی که می گیرند، آگاهی ندارند. یک یا چند عامل مشخّص را ملاک کار خود قرار می دهند و بر آن اساس، برنامه ریزی می کنند و به لحاظ عقلایی، راهی هم جز این ندارند. .

ص: 302

امّا نباید تصوّر کرد که ائمّه علیهم السّلام هم مانند سایرین عمل می کنند. لذا باید مراقب بود که در تحلیل و تفسیر عملکرد ایشان، فرض آگاهی غیبی حذف نشود. این گونه و با ملاحظه این جهت، هرگز نمی توان رفتارهای ائمّه علیهم السّلام را صرفا با در نظر گرفتن یکی دو عاملی تحلیل و تفسیر کرد که در زندگی عادی عقلا فهمیدنی و مؤثّر است.

شدن» و «لقاء اللّه» بود که ایشان دومی را برگزیدند. امام صادق علیه السّلام فرمودند: از پدرم شنیدم که فرمودند:

لَمّا التَقَی الحُسَینُ علیه السّلام و عُمَرُ بنُ سعدٍ لَعَنَهُ اللّهُ و قامَتِ الحَربُ اَنزَلَ اللّهُ تَعالی النَصرَ حتّی رَفرَفَ علی رَأسِ الحُسَینِ علیه السّلام ثُمَّ خُیِّرَ بَینَ النَصرِ علی اَعدائِهِ و بَینَ لِقاءِ اللّهِ فَاختارَ لِقاءَ اللّهِ.(1)

هنگامی که حسین علیه السّلام با عمر سعد ملعون روبه رو شد و جنگ برپا گردید، خدای متعال مدد غیبی فرو فرستاد تا آن جا که روی سر حسین علیه السّلام به پرواز در آمد، سپس ایشان بین انتخاب یاری شدن تا پیروزی بر دشمنانش و لقای الهی مخیّر شدند امّا آن حضرت لقای خداوند را برگزیدند.(2)

معلوم می شود که پایداری و مقاومت تا مرز شهادت، وظیفه و تکلیف سیّد الشهداء علیه السّلام نبوده، بلکه ایشان به خاطر رغبت به لقاء اللّه، مسیری را که به شهادت در راه خدا انجامید، انتخاب فرمودند. به طور کلّی در مورد سایر ائمّه علیهم السّلام نیز معیاری در دست ما نیست که با توجّه به آن بتوانیم حکم کنیم در فلان شرایط، عمل خاصّی بر ایشان وجوب داشته است.

در موضوع مورد بحث ما-که قیام و ظهور امام عصر علیه السّلام است-نیز چنین معیاری برایمان وجود ندارد. هرچه هست، رازی بین خود امام علیه السّلام با خدای متعال می باشد که اگر چیزی از آن را به دیگران بگویند، در همان حد که می فرمایند، برای آنان روشن می شود. و نکته مهم این است که ما با مراجعه به ادلّه نقلی به قاعده و ضابطه ای کلّی-که ائمّه علیهم السّلام در مورد ظهور و قیام خود فرموده باشند-برنمی خوریم. .

ص: 304

عدم قیام امام صادق علیه السّلام، نبودن یاران کافی برای ایشان بوده است و این امر در مورد همه ائمّه علیهم السّلام ساری و جاری می باشد. بنابراین علّت عدم ظهور امام زمان علیه السّلام هم نداشتن یار و یاور است. اگر ایشان یاران کافی در اختیار داشته باشند، همچون جدّ شریفشان نشستن برایشان جایز نیست. بنابراین قطعا به غیبت خود خاتمه می دهند و ظهور می کنند. پس در این نظریّه تنها علّت ظهور و به تعبیر دیگر شرط لازم و کافی آن، بودن یار و یاور برای امام عصر علیه السّلام دانسته شده و آن را مستند به فرمایش امام صادق علیه السّلام در حدیث فوق کرده اند.

نکته سوم:(1) با وجود آن که فرموده اند اگر آن تعداد یار داشتند، قیام می کردند، از عدم قیام آن حضرت نمی توان نتیجه گرفت که علّت آن صرفا نبودن یاران کافی بوده است. ممکن است فرض کنیم با این که یاران لازم را در اختیار نداشتند، امّا علّت عدم قیام، عامل دیگری بوده باشد. مؤیّد این احتمال، بعضی احادیثی است که بر علّت تأخیر فرج از زمان امام صادق علیه السّلام دلالت دارند. روشن ترین نمونه این احادیث، فرمایش امام باقر علیه السّلام به ابو حمزه ثمالی است که فرمودند:

اِنّ اللّهَ تَعالی کانَ وَقَّتَ هذا الامرَ فی السَبعین فلمّا قُتِلَ الحُسَینُ علیه السّلام اشتَدَّ غَضَبُ اللّهِ علی اَهلِ الاَرضِ فأَخَّرَهُ الی اَربعینَ و مأَةِ سَنَةٍ فَحَدَّثناکُم فَأَذَعتُم الحَدیثَ و کَشَفتُم قِناعَ السِّرِّ فَأَخَّرَهُ اللّهُ. . . .(2)

خداوند متعال زمان این امر (فرج شیعیان) را در سال هفتاد قرار داده بود، امّا وقتی امام حسین علیه السّلام کشته شدند، غضب خداوند بر اهل زمین شدّت گرفت. ازاین رو آن را تا سال صد و چهل به تأخیر انداخت ما (این خبر را) به شما گفتیم، ولی شما خبر را پخش کردید و از آن راز پرده برداشتید، پس خداوند (بار دیگر) فرج را به تأخیر انداخت. . . .

در این حدیث از دو بار تأخیر در فرج شیعیان سخن گفته شده که این فرج، غیر از ظهور امام عصر علیه السّلام است. محلّ بحث ما دومین موردی است که در این حدیث فرموده اند. سال 140 هجری قمری زمان امامت امام صادق علیه السّلام بوده که خداوند فرجی را برای آن حضرت و شیعیانشان مقدّر فرموده بود. از ظاهر حدیث چنین برداشت می شود که این فرج، قرار بوده با قیام امام آن زمان (یعنی امام صادق علیه السّلام) محقّق گردد.(3)

طبق این برداشت می توانیم بگوییم که علّت عدم قیام آن حضرت در زمان ).

ص: 307

امامتشان، راز نگه نداشتن مردمی بوده که از زمان فرج شیعه مطّلع بوده اند. به تعبیر دیگر خداوند اوّلا حکمی را مقدّر فرموده بود و سپس به علّت عدم رازداری مردم، حکم خود را تغییر داد (بداء فرمود) و لذا امام صادق علیه السّلام هم قیامی نکردند. خود این حدیث بیان یکی از وصایای الهی به امام ششم علیه السّلام بوده که امام باقر علیه السّلام از آن پرده برداشته اند.

پس با وجود آن که فرموده اند: «اگر 17 یار داشتیم، قیام می کردیم» ولی علّت تأخیر فرج را، نداشتن این تعداد یاران ندانسته اند. البتّه این دو فرمایش با یکدیگر هیچ تعارضی ندارند. چون حضرت آن تعداد یار بااخلاص نداشتند، بنابراین جمله شرطیّه ای که امام صادق علیه السّلام فرموده اند به انتفاء مقدّم(1) صحیح بوده و در عین حال، علّت عدم قیام ایشان عامل دیگری بوده است (دقّت شود) .

توضیح مطلب این است که امام صادق علیه السّلام فرموده بودند که اگر-به فرض-17 یار می داشتم، نشستن بر من جایز نبود. ایشان در جمله خود کلمه «لو» را به کار برده اند که یک ادات شرط ماضی است و در جایی به کار می رود که جمله شرط محقّق نمی شود و در نتیجه جواب شرط هم منتفی است. پس در زمانی که حضرت قیام نکردند، قطعا 17 یار بااخلاص نداشته اند. بنابراین مقدّم این قضیّه شرطیّه (فراهم شدن 17 یار) هیچ گاه محقّق نشده بود. لذا در زمانی که این تعداد یار نداشتند و در نتیجه قیام نکردند، این جمله صحیح است که گفته شود: اگر 17 یار می داشتند، قیام کرده بودند. ولی در عین حال طبق حدیث امام باقر علیه السّلام به ابو حمزه ثمالی علّت دیگری باعث شد که امام صادق علیه السّلام قیام نکنند. پس هردو حدیث می تواند باهم قابل قبول باشد و تعارضی بین آنها نیست.

ائمّه علیهم السّلام-نداریم. اگر طبق احادیثی که نمونه هایی از آن بیان شد، معتقد باشیم که همه اعمال ائمّه علیهم السّلام براساس امر خداوند انجام می شود و آنها به هیچ کاری-صرفا براساس محاسبات عادی بشری-اقدام نمی کنند، آن وقت به راحتی می پذیریم که وصیّت خداوند به هریک از امامان علیهم السّلام ممکن است با دیگری متفاوت باشد. در مورد امیر المؤمنین علیه السّلام بیان کردیم که ایشان در موردی قیام خود را به داشتن 40 یار و در مورد دیگری به وجود 2 نفر (حمزه و جعفر) منوط دانسته بودند. این نشان می دهد که از جانب خداوند به ائمّه، یک دستور العمل و ضابطه کلّی و عمومی داده نشده و آنها هریک مأموریّت خاصّی برای خود داشته اند که ما از آن آگاهی نداریم. حال اگر یکی از ایشان از مأموریّت خاصّ خود سخن بگوید، نمی توانیم از آن، قاعده و ضابطه کلّی استخراج کنیم، بلکه باید آن را صرفا در مورد خاصّ خود ایشان صادق بدانیم. سرایت دادن آن به هرکدام از امامان دیگر احتیاج به دلیل روشن و خاص دارد که در این جا چنین چیزی در اختیار نداریم.

نکته پنجم: با این که هریک از ائمّه علیهم السّلام وصیّت خاصّی از جانب خداوند داشته اند که لزوما با دیگر امامان یکی نبوده است، ولی شباهت های زیادی بین سیره و عملکرد یازده امام گذشته (البتّه به جز سیّد الشهداء علیه السّلام در زمان یزید) وجود داشته که برخی از این وجوه شباهت، نسبت به سیره و روش امام عصر علیه السّلام وجود ندارد. به عبارت دیگر تفاوت هایی بین روش امام دوازدهم علیه السّلام با دیگر امامان علیهم السّلام هست که اگر به فرض بتوانیم سیره یازده امام گذشته را با یکدیگر شبیه بدانیم، امّا هرگز نمی توانیم در همه جهات، امام زمان علیه السّلام را با آنها مقایسه کنیم. ما در فصل آینده به مهم ترین وجوه این تفاوت ها اشاره خواهیم نمود.

نتیجه ای که از بیان این پنج نکته به دست می آید، این است که ما نمی توانیم از فرمایش امام صادق علیه السّلام به سدیر صیرفی و امثال آن-اگر در احادیث ائمّه علیهم السّلام یافت شود-دستور العمل و ضابطه کلّی و عمومی برای قیام همه ائمّه علیهم السّلام استنباط نماییم و بنابراین، استناد به این گونه احادیث ما را مجاز به اظهارنظر درباره علّت غیبت امام زمان علیه السّلام و نیز سبب ظهور ایشان نمی کند.

ص: 309

نویسنده مقاله «نظریّه اختیاری بودن ظهور»(1) سه علّت عمده از احادیث مربوط به علّت غیبت استخراج کرده که با تحلیل و بررسی خود، یکی از آنها را علّت اصلی دانسته و بقیّه را فرعی و تبعی تلقّی کرده است. آن گاه از آن علّت اصلی (به زعم خود) ، سبب ظهور امام زمان علیه السّلام را استنتاج کرده است. ایشان در تفسیر و تحلیل خود تنها علّت اصلی غیبت را «خوف از قتل» دانسته و در این خصوص به فرمایشی از مرحوم شیخ طوسی استناد نموده که فرموده است:

لا عِلَّةَ تَمنَعُ مِن ظُهُورِهِ الاّ خَوفُه علی نَفسِهِ مِنَ القَتل.(2)

تنها علّتی که مانع از حضور حضرت شده است، ترس از قتل امام علیه السّلام می باشد.(3)

استفاده ای که نویسنده مذکور از نقل این عبارت شیخ طوسی نموده، این است که خواست و آمادگی مردم برای ظهور حضرت، باعث از بین رفتن ترس ایشان از کشته شدن می گردد و با رفع این علّت اصلی غیبت، فورا ظهور بر امام علیه السّلام واجب می شود. در نتیجه، این مردم هستند که با از بین بردن علّت غیبت می توانند سبب قطعی و ضروری ظهور را بر امام زمان علیه السّلام ایجاد نمایند.

که سبب و علّت ظهور حضرت لزوما همان چیزی است که موجب غیبت ایشان شده است. در بخش گذشته توضیح دادیم که ممکن است اموری باعث غیبت حضرت شده باشد، امّا خدای متعال رفع غیبت را موکول به تحقّق یک یا چند عامل دیگر نموده باشد. منطقا چنین چیزی امکان پذیر است. همان طور که قبلا گذشت، رابطه میان تقصیر و کوتاهی مردم با غیبت امام علیه السّلام یک رابطه ضروری علّی و معلولی نیست، بلکه به فضل الهی ممکن است مردمی که مستحقّ غیبت امام زمان علیه السّلام هستند، مشمول لطف الهی و ظهور آن حضرت قرار بگیرند.

سوم این که فرمایش منقول از مرحوم شیخ طوسی، که تنها علّت مانع ظهور را ترس امام علیه السّلام از کشته شدن دانسته، چیزی جز یک استحسان و برداشت شخصی از سوی ایشان نیست. این برداشت، مبتنی بر دو پیش فرض است:

1- وجوب عقلی نصب امام از جانب خداوند به عنوان یک لطف (به اصطلاح متکلّمانی همچون شیخ مفید و شیخ طوسی) .

2-وجوب عقلی قیام به مسؤولیّت امامت از جانب امام (به عنوان لطف واجب از جانب ایشان).

استدلالی که مرحوم شیخ طوسی برای اثبات ادّعای خود می آورد، کاملا صورت عقلانی دارد. ایشان در ابتدای فصل پنجم از کتاب «الغیبة» بحثی عقلی را مطرح کرده اند و پس از اتمام این بحث، به عنوان مؤیّد، چند خبر و حدیث را ذکر نموده اند که علّت غیبت را ترس از کشته شدن آن حضرت دانسته اند. بنابراین به نظر خود ایشان بحث از نظر عقلی تمام است و جای شکّ و شبهه ای ندارد و استناد به روایات، نقش اساسی در تبیین مراد ایشان ندارد. ما با توجّه به این که مبانی مورد اتّکاء ایشان را قبلا مورد نقد و بررسی قرار داده ایم و برهان لطف را از دیدگاه عقل و نقل مردود شمرده ایم و از طرفی حساب علّت غیبت را با سبب ظهور از هم جدا می دانیم، نیازی به بحث جدید برای ردّ ادّعای ایشان-در باب تنها علّت مانع ظهور-نمی بینیم، چرا که با دقّت در مباحث پیشین اشکالات این مدّعا روشن می شود.

ص: 312

فصل2: بررسی ادلّه به ظاهر عقلی بر ضرورت آمادگی مردم برای رفع غیبت

در فصل گذشته بحث درباره ادلّه نقلی بود که به عقیده برخی، شرایط لازم یا کافی برای رفع غیبت امام زمان علیه السّلام را بیان کرده اند. مجموع آن ادلّه به چهار نظریّه یا تئوری قابل ارائه انجامید که وجه مشترک همه آنها شرط بودن آمادگی و یاری عمومی مردم-یا حدّاقل گروه خاصّی از آنان-برای تحقّق ظهور بود. ما این تئوری ها را یک به یک، طرح نموده و نقاط ضعف هرکدام را روشن کردیم. نتیجه اجمالی بحث این شد که برخلاف تصوّر رایج، تحقّق هیچ یک از آن شرایط را نمی توانیم به عنوان شرط لازم یا کافی برای ظهور حضرت تلقّی کنیم.

اکنون نوبت به طرح ادلّه دیگری می رسد که برای اثبات همان مدّعا یعنی «ضرورت آمادگی عمومی مردم به عنوان شرط لازم تحقّق ظهور حضرت صاحب الزمان علیه السّلام» با صبغه عقلی مطرح شده اند (و البتّه نوعا با برخی ادلّه نقلی مورد تأیید قرار گرفته اند) . ما در این فصل، ابتدا بیانات مختلفی را نقل می کنیم که برای اثبات عقلی (همراه با تأیید نقلی) این مدّعا مطرح شده و سپس آنها را نقد و بررسی خواهیم نمود. برای ارائه دقیق تر بحث، همه این ادلّه را در سه قسم دسته بندی می کنیم.

ص: 313

خدای متعال در پی رهنمود خلق و قرار دادن حجج خود در میان ایشان، به مردم آزادی و اختیار داده است که به حسن اختیار خود، از صمیم جان به سوی خدا آیند. . . .(1)

پس اگر آمادگی روحی و فکری در مردم جهان برای پذیرش دین اسلام و آئین امام زمان علیه السّلام پیدا نشود، هدف الهی از بعثت انبیا و ظهور حضرت مهدی علیه السّلام برآورده نخواهد شد.

ایشان ایمان آورند، امّا پیش از ظهور، آن شرایط فراهم نباشد.» با مراجعه به ادلّه نقلی این احتمال تقویت و بلکه اثبات می گردد.

بارزترین نمونه تغییر و تحوّل انسانها که به دست پربرکت مهدیّ عالم علیه السّلام اتّفاق می افتد، کامل شدن عقول انسانهاست. این نعمت، سرمنشأ بسیاری از کمالات روحی و فکری و اخلاقی در مردم زمان ظهور می گردد. امام محمّد باقر علیه السّلام فرمودند:

اذِا قامَ قائِمنُا وَضَعَ یَدَهُ علی رُؤوسِ العِبادِ فَجَمَعَ به عُقُولَهُم و اَکمَلَ به اَخلاقَهم.(1)

آن گاه که قائم ما قیام کند، دست خود را بر سر بندگان می گذارد و به این وسیله عقل های ایشان را جمع گرداند و اخلاق ایشان را کامل فرماید.

این کار به دست معجزه آسای حضرت بقیّة اللّه ارواحنا فداه اتّفاق می افتد و به قول مؤلّف کتاب «کمال هستی در عصر ظهور»:

در دوران حضرت بقیّة اللّه الاعظم عجّل اللّه تعالی فرجه، به دست ملکوتی آن حضرت، عقلها کامل می شود و مردمان از نعمت کمال عقل بهره مند می شوند. از آن جا که عقل، وسیله کشف خوبی از بدی و زشت از زیبا است، لذا با کمال عقل، افراد بشر، از پلیدی دوری می جویند و به خوبیها نایل می شوند. و با تکامل عقل، انسانها به همه کمالات می رسند. در روایات مأثوره از لسان وحی علیهم السّلام آثار کمال عقل به گستردگی طرح شده که ما در نوشته دیگر، آنها را بررسی نموده ایم. و در این جا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1-کمال انسان(2).

2-کمال ایمان و پیدایش صفات نیکو و تلاش در زمینه عمل به وظایف بندگی(3).8.

ص: 316

3-ترس از خدا و اطاعت مطلق از حضرتش(1).

4- پاکیزگی اعمال(2).

5-به دست آوردن یقین، قناعت، صبر و شکر(3).

6-آرامش روح و سلامت دین و نیل به غنی(4).

7-محبوبیّت نزد خدای متعال(5).

8-مصونیّت از هلاکت و نابودی(6).

9-تحصیل رضای الهی(7).

10- مبرّا بودن از آزار دیگران(8).

و اینها گوشه ای از آثار تکامل عقل است که جملگی آنها در دوران حضرت بقیّة اللّه اعظم علیه السّلام و در میان خلایق آشکار می شود.(9)

وقتی همه این برکات به میمنت ظهور وجود مقدّس حضرت مهدی علیه السّلام محقّق شود، دیگر دلهای مردم، آماده پذیرش حکومت آن حضرت می گردد و بسیاری از آنها از صمیم قلب به ایشان ایمان خواهند آورد. یکی دیگر از برکات ظهور امام عصر علیه السّلام در فرمایش امیر المؤمنین علیه السّلام ذکر شده است:

لو قد قامَ قائِمنُا. . . لَذَهَبَتِ الشَّحناءُ مِن قُلُوبِ العِباد.(10)

آن گاه که قائم ما قیام کند. . . کینه از دلهای بندگان رخت برمی بندد.

مؤلف کتاب «کمال هستی در عصر ظهور» در بخش دهم آن، تحت عنوان «زوال کینه از دلها و تکامل اخلاق و ایمان» چنین آورده است: 1.

ص: 317

یکی از آثار حضور فعّال سفرای الهی، زنده شدن سجایای انسانی در میان خلایق است. زیرا تأثیر مشاهده حسّی به درجاتی بیشتر از شهود عقلی است.(1)

نویسنده، این مطلب را از برکات ظهور امام عصر علیه السّلام برشمرده و بحث خود را چنین جمع بندی می کند:

باری با خانه نشینی حجج الهی، بشریّت نعمت های فراوانی از دست داد که از آن جمله، فقدان الگوی عملی در حقایق عقلی و فکری بود. در دوران حاکمیّت آل اللّه علیهم السّلام و حکومت بقیّة اللّه (عجّل اللّه تعالی فرجه) دیگر بار خلق و خوی محمّدی صلّی اللّه علیه و اله و سلم در میان خلایق آشکار می شود و نمونه تمام عیار احمدی صلّی اللّه علیه و اله و سلم در جهان نمایان می گردد. به برکت او، کینه ها از دل ها رخت برمی بندد، رأفت و شفقت جای آن را می گیرد، اخلاقیّات در میان مردمان زنده می شود، روح ایمان در جامعه بارور می گردد، و دیگر بار نمونه تمام عیار برادری و الفتی که انبیا خلق را به آن دعوت کرده اند، ایجاد می شود. به گونه ای که مسیحیان جز در زمان عیسای مسیح، چون آن را ندیده، و جهانیان-جز در زمان حیات رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم-نمونه آن را مشاهده نکرده باشند.(2)

اینها همگی بخشی از برکات وجودی امام زمان علیه السّلام در زمان ظهور ایشان است. پیش از ظهور، دوران محرومیّت بشر از اکثر این نعمت هاست. بنابراین آیین اسلام، زمانی حکومت بر دلها پیدا خواهد کرد که جهانیان شاهد تجلّی عقل گستر و عدل گستر الهی در میان خود بشوند. لذا قبل از ظهور آن حضرت انتظار مقبولیّت عمومی و قلبی ایشان را در میان مردم جهان نمی توان داشت.

یا یَهودیُّ و مِن ذُرِّیَّتی المَهدِیُّ علیه السّلام اِذا خَرَجَ نَزَلَ عیسی بنُ مریمَ علیه السّلام لِنُصرَتِهِ فَقَدَّمَهُ و یُصَلّی خَلفَه.(1)

ای یهودی، مهدی علیه السّلام از فرزندان من است که هنگام ظهورش، عیسی بن مریم علیه السّلام برای یاری کردن او (به زمین) فرود می آید، پس او را جلو انداخته و پشت سر او به نماز می ایستد.

این حادثه مهم باعث می شود که بسیاری از کسانی که خود را پیروان حضرت عیسی بن مریم علیه السّلام می دانند، حقانیّت حضرت مهدی علیه السّلام را درک کنند و با رضا و رغبت به ایشان ایمان آورند. البتّه در آن زمان هم هستند افراد معاند و منکر حقّ و حقیقت که با وجود شناخت کافی از حضرت مهدی علیه السّلام، باز هم از قبول امامت ایشان سرباز می زنند. طبق تفسیر ائمّه علیهم السّلام، آیه شریفه «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً»(2): «همه اهل آسمان ها و زمین چه با رغبت و چه با کراهت تسلیم خداوند هستند.» در زمان ظهور امام عصر علیه السّلام تحقّق می یابد. امام صادق علیه السّلام در تفسیر این آیه فرمودند:

اِذا قامَ القائِمُ علیه السّلام لا یَبقی اَرضٌ اِلاّ نُودِیَ فیها بِشَهادَةِ اَن لا اِلهَ الاّ اللّهُ و اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ صلّی اللّه علیه و اله و سلم.(3)

وقتی حضرت قائم علیه السّلام قیام فرماید، زمینی باقی نمی ماند مگر آن که در آن صدای شهادت به توحید پروردگار و رسالت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم بلند می شود.

پس اسلام پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم در همه جای عالم به دست با برکت حضرت مهدی علیه السّلام گسترش می یابد، امّا در عین حال چنین نیست که همه مردمان با طوع و رغبت، پذیرای اسلام گردند. امام موسی بن جعفر علیهم السّلام درباره آیه مورد بحث فرمودند:

اُنزِلَت فی القائِمِ علیه السّلام اِذا خَرَجَ بالیَهودِ و النَصاری و الصابِئینَ و الزَّنادِقَةِ 1.

ص: 319

و اَهلِ الرَّدَّةِ و الکُفّارِ فی شَرقِ الاَرضِ و غَربِها فَعَرَضَ عَلَیهِم الاِسلامَ فَمَن اَسلَمَ طَوعاً اَمَرَهُ بِالصَّلاةِ و الزَّکاةِ و ما یُؤمَرُ به المُسلِمُ و یَجِبُ للّهِ علیه و مَن لَم یُسلِم ضَرَبَ عُنُقَهَ حتّی لا یَبقی فی المَشارِقِ و المَغارِبِ اَحَدٌ اِلاّ وَحَّدَ اللّهَ.(1)

این آیه درباره حضرت قائم علیه السّلام نازل شده است. هنگامی که یهود و نصارا و صابئین (ستاره پرستان) و منکران خداوند و مرتدها و کافران را از همه نقاط زمین جمع کند، اسلام را به همه آنها عرضه می نماید. هرکس با میل و رغبت اسلام آورد، او را به ادای نماز و روزه و سایر تکالیف یک مسلمان و فرائض الهی امر می کند و هرکس اسلام نیاورد، گردنش را می زند تا آن که در سراسر گیتی کسی باقی نمی ماند مگر این که خداوند را به یگانگی می پذیرد.

روشن است که تنها کسانی در آن زمان، گرفتار عقوبت الهی می شوند که حقّ و حقیقت را به روشنی شناخته اند، امّا نمی خواهند تسلیم آن شوند. در آن روز، دیگر با این گونه افراد مدارا نمی شود، بلکه زمان این گونه مداراها و سازش ها با ظهور امام عصر علیه السّلام به سر خواهد آمد.

روی لجاجت و عناد از قبول اسلام، سرباز می زدند، با آنها می جنگیدند تا یا اسلام را بپذیرند (هرچند با اکراه و بدون میل قلبی) و یا اگر جزء اهل کتاب (همچون یهود و نصاری) بودند، مجبورشان می کردند که تسلیم شوند و به پرداخت جزیه تن دردهند. قرآن کریم می فرماید:

قاتِلُوا اَلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ اَلْآخِرِ وَ لا یُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اَللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یَدِینُونَ دِینَ اَلْحَقِّ مِنَ اَلَّذِینَ أُوتُوا اَلْکِتابَ حَتّی یُعْطُوا اَلْجِزْیَةَ عَنْ یَدٍ وَ هُمْ صاغِرُونَ.(1)

با کسانی از اهل کتاب که ایمان به خدا و آخرت نمی آورند و حرام خدا و رسولش را حرام نمی دانند و دین حق را نمی پذیرند، بجنگید تا آن که به دست (خود) با حالت خواری و ذلّت جزیه پرداخت کنند.

امام زمان علیه السّلام نیز به همین سیره و سنّت جدّشان عمل خواهند کرد، با این تفاوت که بنابر بعضی روایات(2)، دیگر از اهل کتاب جزیه را نمی پذیرند. امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند:

فَإنَّ اللّهَ تَبارَکَ و تَعالی لَن یَذهَبَ بِالدُنیا حتّی یَقُومَ مِنّا القائِمُ یَقتُلُ مُبغِضینا و لا یَقبَلُ الجِزیَةَ و یُکَسِّرُ الصَلیبَ و الأصنامَ... .(3)

خدای متعال دنیا را به پایان نخواهد رساند مگر آن که قیام کننده ما (اهل بیت علیهم السّلام) قیام کند، دشمنان ما را می کشد و جزیه نمی پذیرد و صلیب و بت ها را می شکند. . . .

بنابراین نمی توان ادّعا کرد که در زمان ظهور حضرت مهدی علیه السّلام همه مردم با میل و رغبت قلبی، پذیرای اسلام می شوند. چنین چیزی تاکنون اتّفاق نیفتاده و 3.

ص: 321

پس از این هم اتّفاق نمی افتد و معنای آیه شریفه «لا إِکْراهَ فِی اَلدِّینِ» هم این نیست که همه باید با طوع و رغبت، اسلام را بپذیرند.

تعبیر «اکراه» در آیه 256 سوره بقره ظاهرا به معنای الجاء و اجبار تکوینی به کار رفته است، نظیر آیه دیگر قرآن که می فرماید:

وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی اَلْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ اَلنّاسَ حَتّی یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ.(1)

و اگر پروردگار تو می خواست، همه اهل زمین بدون استثنا ایمان می آوردند (امّا او چنین نخواسته است) پس آیا تو (ای پیامبر) مردم را مجبور می کنی تا ایمان بیاورند؟ !

اکراهی که در این آیه از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم نفی شده، همان اجبار تکوینی است که خدا هم آن را از خویش نفی نموده است.(2) بله، اگر خدا می خواست، می توانست کاری کند که همه اهل زمین بدون اختیار ایمان بیاورند، ولی چنین مشیّتی نکرده و پیامبرش نیز-با این که قدرت بر الجاء (سلب اختیار) و اجبار مردم دارد-چنین نمی کند. نفی اکراه-به معنای تکوینی آن-هیچ منافاتی با «اکراه تشریعی» که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم انجام می دادند، ندارد. منظور از اکراه تشریعی، همان چیزی است که توضیح دادیم (این که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم کفّار و مشرکین را بین اسلام آوردن و جنگیدن مخیّر می نمودند) . این سیره-چنان که دیدیم-در زمان امام عصر علیه السّلام هم توسّط ایشان اجرا خواهد شد و طبق آیه شریفه «وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً» عدّه ای با رغبت و تعدادی هم با کراهت، اسلام خواهند آورد. از این توضیحات روشن می شود که از آیه شریفه «لا إِکْراهَ فِی اَلدِّینِ» هرگز نمی توان استفاده کرد که همه مسلمانان باید با طوع و رغبت، اسلام را پذیرا شوند.

تا این جا ضعف و بطلان دلیل اوّلی که-برای اثبات ضرورت آمادگی عمومی مردم به عنوان شرط لازم ظهور-مطرح شده بود، آشکار شد. 0.

ص: 322

با استناد به این حدیث، می گویند:

اگر قرار بود به وسیله کارسازی و معجزه، اوضاع برایش درست شود، برای پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم می شد و در زمان پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم انجام می گرفت. در حالی که پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم خودش در جنگ دندانش شکست، پیشانی اش خون آلود شد، در جنگ های مختلف شرکت کرد و خودش وارد میدان می شد. پس معلوم است پیروزی باید به وسیله جنگ باشد. این جور نیست که بگوییم برای پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سلم امکان داشت به وسیله معجزه این کار محقّق شود؛ امّا تحقّق پیدا نکرد و آن را گذاشتند برای حضرت مهدی (عج) . . . از این قبیل روایت ها استفاده می شود که قیام حضرت یک قیام طبیعی و عادی است همراه جنگ و خونریزی و امثال اینها.(1)

گوینده در ادامه بحث خویش به «آمادگی عقلی» مردم برای پذیرفتن اسلام در زمان ظهور اشاره کرده و می گوید:

یک روایت از امام صادق علیه السّلام است «اذا قامَ قائِمُنا. . .» وقتی حضرت قیام می کند «. . . وَضَعَ یَدَهُ علی رُؤُوسِ العِبادِ. . .» دستش را بر سر بندگان قرار می دهد. حالا «وضع یده» یا دست خدا و یا دست خودش است، دو احتمال است. به هرحال، دستش را بر سر بندگان قرار می دهد و عقل های اینها را متمرکز می سازد «. . . فَجَمَعَ به عُقُولَهُم. . .» و اخلاق آنها را کامل می کند، «... و اَکمَلَ به اَخلاقَهُم. . .» به وسیله این، آمادگی پیدا می کنند حق را بپذیرند؛ چون ستم نتیجه جهالت است. نپذیرفتن اسلام نتیجه نادانی است. اگر مردم عقلشان به جا آمد و توانستند مسائل واقعی را درک بکنند، اسلام را قبول می کنند. از این روایت معلوم می شود در زمان حضرت مردم آمادگی عقلی پیدا می کنند امّا این هم به وسیله معجزه نیست. زمینه اش را باید آن کسانی که در انتظار حضرت هستند، به وسیله تبلیغات و مسائل دیگر فراهم کنند.(2)

گاهی برای تأیید این که قیام حضرت به شکل معجزه صورت نمی پذیرد و یک کار عادی و بشری است، به سخنی از مرحوم شیخ طوسی تمسّک می شود که ما 4.

ص: 324

برای تبیین دقیق تر بحث، ترجمه عبارات ایشان را عینا نقل می کنیم:

اجمالا می توان گفت که بر خدای متعال واجب است که امام علیه السّلام را تقویت کند تا آن حد که قدرت بر قیام و بسط ید کافی برای انجام آن پیدا کند. این تقویت الهی هم از طریق فرشتگان امکان پذیر است و هم توسّط بشر. امّا از آن جا که خداوند به وسیله فرشتگان این کار را نکرده، می فهمیم که علّت، مفسده داشتن آن بوده است. بنابراین باید تقویت امام علیه السّلام توسّط بشر انجام شود.(1)

از مجموع آن چه نقل شد، روشن می گردد که از دیدگاه این متفکّران، پیروزی حضرت مهدی علیه السّلام پس از ظهور باید به صورت کاملا عادی و طبیعی تحقّق پذیرد و معجزه ای در این کار وجود ندارد. یاران ایشان هم در این مسیر، فرشتگان الهی نیستند، بلکه افراد بشر باید این مسؤولیّت را به دوش بکشند. لذا شرط ظهور حضرت این است که بشریّت، آمادگی فکری و عقلی برای پذیرش این مسؤولیّت جهانی پیدا کند. همین آمادگی هم به صورت اعجاز توسّط امام زمان علیه السّلام اتّفاق نمی افتد، بلکه منتظران ظهور ایشان باید به وسیله تبلیغات و اسباب عادی، زمینه این رشد عقلانی را فراهم نمایند و این تنها راهی است که برای به نتیجه رسیدن قیام امام عصر علیه السّلام وجود دارد.

برای بررسی دقیق این سخنان باید دو مطلب به طور عمیق، تجزیه و تحلیل شود:

به همین جهت، گوینده محترمی، که عین گفتارش را نقل کردیم، به حدیثی در این باره استناد نموده است. امّا حدیث بشیر نبّال از امام محمّد باقر علیه السّلام که مستند ایشان قرار گرفته، هیچ دلالتی بر نفی معجزه بودن قیام حضرت ندارد. فرمایش امام علیه السّلام در آن حدیث این است که اسباب کار آن حضرت پس از ظهور، خودبه خود (عفوا) فراهم نمی شود و اگر قرار بود چنین چیزی اتّفاق بیفتد، برای رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم اتّفاق می افتاد، در حالی که چنین نشد و شخص ایشان در جنگها جراحت دیدند و زخمی شدند. گوینده از این که پیشرفت کار حضرت پس از ظهور با جنگ و خونریزی همراه است، نتیجه گرفته که قیام ایشان به صورت کاملا عادی و طبیعی است. این استنتاج، صحیح نیست. ما نمی توانیم بگوییم که چون کارها برای حضرت، خودبه خود فراهم نمی شود-بلکه پیشرفت کار ایشان با جنگ و خونریزی همراه است-پس پیروزی ایشان به صورت کاملا طبیعی اتّفاق می افتد و اعجازی از ناحیه خداوند در کار نخواهد بود. از آن مقدّمه، این نتیجه گرفته نمی شود. لازمه این که کاری خودبه خود انجام نشود، این نیست که به صورت کاملا عادی تحقّق یابد و اساسا کار خارق العاده ای صورت نپذیرد. می توان فرض کرد که امور امام زمان علیه السّلام پس از ظهور، خودبه خود انجام نشود و با جنگ و خونریزی هم همراه باشد، امّا در عین حال از یک یا چند جهت هم معجزه باشد و به صورت عادی انجام نپذیرد.

بهترین نمونه ای که برای این فرض می توان ارائه داد، بعثت و قیام رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سلم است که در حدیث مورد استناد هم به آن اشاره کرده اند. کسی که درباره قیام پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم به طور دقیق مطالعه و بررسی کند، قطعا به این نتیجه می رسد که پیشرفت اسلام به وسیله ایشان هرگز کاری عادی و طبیعی نبود، بلکه امدادها و عنایت های غیبی، حضرتش را مرحله به مرحله پیروزتر کرد تا در نهایت، بزرگترین انقلاب دنیا را-که تا آن روز سابقه نداشت-به وجود آورد. بر مبنای حساب های عادی و بشری، پیروزی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم قابل پیش بینی نبود، بلکه باید گفت که بر مبنای محاسبات عادی، شکست ایشان قطعی بود. نمونه های

ص: 326

زیادی را در سیره پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم می توان مطرح کرد که غلبه ایشان براساس اعجاز الهی بوده، نه یک کار طبیعی و عادی.

گردانید. در ابتدای این آیات به یاری خداوند و ضعف و ناتوانی مسلمانان اشاره شده و در پایان نیز بر این حقیقت مجدّدا تأکید گردیده که پیروزی جز از جانب خدای عزیز تحقّق نمی یابد.

یکی دیگر از امدادهای غیبی الهی برای مسلمانان در جنگ بدر، القاء رعب و وحشت در دلهای کفّار بود که آیات شریفه ذیل بر آن دلالت می کند:

إِذْ تَسْتَغِیثُونَ رَبَّکُمْ فَاسْتَجابَ لَکُمْ أَنِّی مُمِدُّکُمْ بِأَلْفٍ مِنَ اَلْمَلائِکَةِ مُرْدِفِینَ. . . إِذْ یُوحِی رَبُّکَ إِلَی اَلْمَلائِکَةِ أَنِّی مَعَکُمْ فَثَبِّتُوا اَلَّذِینَ آمَنُوا سَأُلْقِی فِی قُلُوبِ اَلَّذِینَ کَفَرُوا اَلرُّعْبَ. . . .(1)

آن زمانی که از پروردگارتان کمک می طلبیدید، پس اجابت نمود شما را به این که فرمود: من شما را با هزار فرشته که دوش به دوش یکدیگر (یا دوش به دوش شما) باشند، یاری می کنم*. . . آن زمانی که پروردگارت به آن فرشتگان وحی می کرد که: من با شما هستم، پس اهل ایمان را ثابت قدم بدارید، به زودی ترس و وحشت را دلهای کافران می افکنم. . . .

در این آیات، سخن از استغاثه و فریادخواهی مسلمانان از خدای متعال مطرح شده است. استغاثه، مربوط به شرایطی است که روی حساب های عادی و ظاهری، قدرت انسان کاری از پیش نمی برد و لذا به خداوند پناه می آورد و از او کمک می طلبد. در ذیل همین آیات از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده که فرمودند:

وقتی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم به تعداد زیاد مشرکان و کمی شمار مسلمانان نظر فرمود، رو به قبله کرد و عرضه داشت: «خدایا، به آن چه وعده ام دادی وفا کن. خداوندا اگر این گروه (از مسلمانان) هلاک شوند، دیگر تو در زمین عبادت نخواهی شد» پس همین طور دستان خود را (به سوی آسمان) بلند کرده بود و مشغول دعا بود، تا آن جا که ردای ایشان از دوششان افتاد. این جا بود که خدا آیه شریفه «إِذْ تَسْتَغِیثُونَ. . .» را نازل فرمود.(2).

ص: 328

تعداد یاران پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم در جنگ بدر دقیقا 313 نفر بود(1)، در حالی که تعداد لشکر دشمن حدّاقل سه برابر آنها بود. از نظر امکانات هم مسلمانان در وضعیّت بسیار نامناسب بودند، به عنوان مثال، تعداد شترانی که در اختیار داشتند، به اندازه ای بود که بر هر شتر، سه نفر می نشستند و خود رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم به همراه امیر المؤمنین علیه السّلام و یک نفر دیگر بر یک شتر سوار بودند.(2) به هرحال، روی روال طبیعی و محاسبات عادی، پیروزی مسلمانان امکان پذیر نبود، امّا خدای متعال علاوه بر فرو فرستادن فرشتگان، با ایجاد رعب و وحشت در دلهای کافران، آنان را در برابر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم مغلوب ساخت.

مشاهده می کنیم که در جنگ بدر از یک طرف، پیروزی و فتح برای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و یارانشان خودبه خود محقّق نگردید، بلکه ایشان درگیر جنگ شدند، سختی های آن را تحمّل کردند و رنج تعدادی کشته و زخمی را هم بر خود هموار نمودند، امّا از طرف دیگر خداوند حدّاقل از دو طریق-یکی فرو فرستادن فرشتگان و دیگر، ایجاد رعب در دلهای کفّار-مسلمانان را امداد غیبی فرمود و اینها هردو مصداق اعجاز الهی است که اگر نبود، شکست لشکر اسلام در روز بدر، قطعی بود. بنابراین لازمه این که کارها خودبه خود ترتیب داده نشود، این نیست که اعجازی در کار نباشد؛ بلکه هردو حالت با یکدیگر قابل جمع هستند، چنان که در سیره پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و در موارد بسیاری چنین بوده است و ما جنگ بدر را فقط به عنوان نمونه ذکر کردیم.

نیز تأیید می فرماید. در مورد فرشتگانی که برای یاری رساندن به مسلمانان در بدر فرود آمدند، حدیث زیبایی از امام باقر علیه السّلام نقل شده است که فرمودند:

اِنَّ المَلائِکَةِ الّذینَ نَصَرُوا مُحَمَّداً صلّی اللّه علیه و اله و سلم یَومَ بَدرٍ فی الاَرضِ، ما صَعِدُوا بَعدُ و لا یَصعَدُونَ حتّی یَنصُرُوا صاحِبَ هذا الاَمرِ و هُم خَمسَةُ آلافٍ.(1)

همانا فرشتگانی که روز جنگ بدر در زمین حضرت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم را یاری کردند، هنوز (به سوی آسمان) بالا نرفته اند و نخواهند رفت تا این که صاحب این امر (حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف) را یاری کنند و اینها پنج هزار نفر هستند.

طبق این حدیث شریف، دقیقا همان فرشتگانی که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در جنگ بدر یاری کردند، امام عصر علیه السّلام را در هنگام ظهور یاری خواهند کرد و به طور کلّی در برخی از احادیث، خروج حضرت به خروج رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم تشبیه شده است. امام صادق علیه السّلام در توضیح آیه شریفه: «أَتی أَمْرُ اَللّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ»(2) : «امر خداوند آمد، پس در تحقّق آن شتاب نورزید.» فرمودند:

هُوَ اَمرُنا اَمرُ اللّهِ لا یُستَعجَلُ بِهِ یُؤَیِّدُهُ ثَلاثَةُ اَجنادٍ: المَلائِکَةُ و المُؤمِنُونَ و الرُّعبُ و خُرُوجُهُ کَخُرُوج ِرَسُولِ اللّهِ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ذلکَ قَولُه تَعالی: «کَما أَخْرَجَکَ رَبُّکَ مِنْ بَیْتِکَ بِالْحَقِّ».(3)

این (امر) امر ما و امر خداوند است که در آن نباید شتاب ورزید. سه لشکر صاحب این امر را یاری می رسانند: فرشتگان و مؤمنان و رعب. و خروج ایشان همانند خروج رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم است و آن عبارت است از فرمایش خدای متعال: همان گونه که پروردگارت تو را به حق از خانه ات خارج ساخت. . . .

در این حدیث شریف سه نکته مهم وجود دارد: .

ص: 330

برای یاری آن حضرت به زمین فرود آمدند، امّا توفیق یاری امامشان را در آن روز پیدا نکردند. حضرت رضا علیه السّلام درباره این مطلب به «ریّان بن شبیب» چنین فرمودند:

یَا ابنَ شَبیبٍ اِن کُنتَ باکِیاً لِشَیءٍ فَابکِ لِلحُسَینِ بنِ عَلیِّ بنِ اَبی طالبٍ علیهم السّلام. . . لَقَد نَزَلَ اِلَی الاَرضِ مِنَ المَلائِکَةِ اَربَعَةُ آلافٍ لِنَصرِهِ فَوَجَدُوهُ قد قُتِلَ فَهُم عِندَ قَبرِهِ شُعثٌ غُبرٌ اِلی اَن یَقُومَ القائِمُ علیه السّلام فَیَکُونُونَ مِن اَنصارِهِ و شِعارُهُم «یا لَثاراتِ الحُسَین».(1)

ای پسر شبیب اگر برای چیزی گریان شدی، برای حسین بن علیّ بن ابی طالب علیهم السّلام گریه کن. . . هر آینه چهار هزار فرشته برای یاری آن حضرت به زمین فرود آمدند، امّا او را کشته دیدند، پس آنها با حال پریشان و غبار آلود نزد قبر ایشان تا هنگام قیام حضرت قائم علیه السّلام هستند و در آن زمان جزء یاران ایشان خواهند بود و شعار خونخواهی حسین علیه السّلام را سر می دهند.

آنها که به آرزوی یاری سیّد الشهداء علیه السّلام به زمین فرود آمدند، در حسرت یاری ایشان کنار قبر منوّرش، با حال آشفته و پریشان، باقی مانده اند و در انتظار ظهور منتقم خون شهید کربلا به سر می برند تا عقده دل خویش را با یاری آن حضرت باز نمایند. علاوه بر این تعداد، که با فرشتگان روز بدر به نه هزار نفر می رسند، هزاران فرشته دیگر هم هستند که در هنگام ظهور جزء یاران بقیّة اللّه الاعظم اروحنا فداه به شمار می روند. در حدیثی، مفضّل از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که ایشان یاران امام زمان علیه السّلام از فرشتگان را 46/000 هزار نفر دانسته اند.(2)

در کنار اینها، رعب و وحشت هم جزء جنود و لشکریان حضرت شمرده شده است. همین دو لشکر برای این که پیروزی ایشان را براساس اعجاز الهی بدانیم، کفایت می کند. علاوه بر اینها لشکریان غیبی دیگری هم برای امام زمان علیه السّلام برشمرده اند که از میان آنها می توان به تعداد 6/000 جن اشاره نمود.(3)4.

ص: 332

اگر وجود این گونه های مختلف و فراوان از جنود غیبی را نشانه اعجاز الهی ندانیم، پس چه چیزی را می توانیم معجزه بنامیم؟!

آیا با همه اینها می توان ادّعا کرد که قیام حضرت یک قیام طبیعی و عادی است و معجزه ای در آن دخالت ندارد؟ !

پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم تصمیم به هجرت گرفتند، براساس حساب های عادی، گرفتار شدن و در نتیجه، ناکام ماندن ایشان قطعی بود و تاریخ آن روزگار نشان می دهد که اگر معجزات الهی در کار نبود، حضرت رسول هرگز نمی توانستند از میان آن همه دشمن تشنه به خونشان جان سالم به در ببرند. به همین جهت است که در آیه شریفه، خارج شدن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم به خدای متعال نسبت داده شده و تعبیر «اَخرَجَکَ رَبُّکَ» به کار رفته است. یعنی «ای پیامبر! خدا تو را از مکّه خارج کرد و این کار، کار تو نبود.»

دقّت شود که وقتی می گوییم کار پیغمبر نبود، مقصود این نیست که ایشان اقدام به این کار نکردند و خارج شدن از مکّه، فعل اختیاری ایشان نبود، بلکه مراد این است که ایشان خودشان به انجام این کار اقدام کردند، امّا اوّلا اصل این فکر از جانب خدای متعال به ایشان الهام شده بود و ثانیا تمام شرایط و زمینه ها برای عملی شدن این اقدام به وسیله خداوند و به صورت اعجاز فراهم گردید. وقتی می گوییم کاری الهی است، مقصود همین است که طبق روال عادی و معمولی، انجام آن میسّر نیست و هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم هم چنین بود و لذا قرآن آن را کار خداوند دانسته است. این در حالی است که بسیاری از کارهای پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم چنین نبود (یعنی طبق روال عادی انجام شدنی بود) لذا آنها را به این معنا کار خدا نمی دانیم.

حال براساس این تشبیه می توانیم بگوییم که قیام و ظهور امام عصر علیه السّلام هم بر اساس روال و شرایط عادی، انجام شدنی نمی نماید، ولی خداوند می خواهد که این کار انجام شود و آخرین وصیّ پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم بر جهانیان غلبه نماید. لذا همه شرایط و زمینه های لازم برای این پیروزی جهانی را خداوند، خود فراهم می کند، ضمن این که هم خود امام زمان علیه السّلام و هم مؤمنانی که جزء یاران و لشکریان ایشان هستند، تلاش و جهاد خود را انجام خواهند داد و مصیبت های جنگ-از قبیل کشته و مجروح شدن-را نیز تحمّل خواهند نمود. امّا همان طور که گذشت، تحقّق این گونه امور، هیچ منافاتی با معجزه بودن قیام و غلبه امام عصر علیه السّلام ندارد.

وجه شبه دیگری که در این تشبیه به چشم می خورد، مطلبی است که در

ص: 334

قسمت دوم آیه 5 انفال مورد تأکید قرار گرفته است. آیه صراحت دارد در این که گروهی از مؤمنان از این کار کراهت داشته اند. احتمالا کراهت آنها به خاطر ناامیدی و یأس از موفقیّت طرح و نقشه هجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم بوده است. آنها روی روال عادی، این کار را شدنی نمی دانستند و از طرفی ایمانشان به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم به درجه ای نبود که وعده های آن حضرت برایشان آرامش بخش و مطمئن کننده باشد؛ لذا از آن کار کراهت داشتند. امّا همه مؤمنان چنین نبوده اند و آیه شریفه هم تنها درباره گروهی از اهل ایمان (فَریقاً مِنَ المُؤمِنینَ) چنان حکمی فرموده است. مؤمنانی که به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم ایمان کامل داشتند، مطمئن بودند که اگر وعده الهی درباره تحقّق رخدادی وجود داشته باشد، آن اتّفاق-علی رغم فراهم نبودن شرایط و زمینه های ظاهریش-حتما صورت می گیرد، خداوند آن چه را بخواهد به نتیجه می رساند و هیچ مانعی نمی تواند در مقابل خواست الهی، سدّی ایجاد نماید.

در مورد قیام امام زمان علیه السّلام نیز دقیقا همین طور است. ایشان در شرایطی ظهور خواهند فرمود که بسیاری از مؤمنان از پیروزی و غلبه شان ناامید و مأیوس هستند. از احادیثی که در این موضوع وارد شده، چنین استفاده می شود که یأس از ظهور آن حضرت و پیروزی ایشان فراگیر می شود و جز عدّه قلیلی از شیعیان، بقیّه را دربرمی گیرد.(1) جایی که اکثر مؤمنان از پیروزی و غلبه حضرت، احساس یأس و ناامیدی کنند، چگونه می توان ادّعا کرد که در هنگام ظهور، شرایط طوری فراهم است که قیام آن حضرت به صورت طبیعی و عادی پیروز می شود؟ ! اگر چنین باشد که مردم دنیا پیش از ظهور امام عصر علیه السّلام آمادگی آن را پیدا کنند یا اگر حدّاقل اهل ایمان به طور عادی مهیّای ظهور شوند، دیگر کراهت از ظهور حضرتش بی معنا می شود. در حالی که همه این قرائن نشان می دهد قیام آن حضرت با تکیه بر امدادهای غیبی الهی به نتیجه می رسد و در همین حال، شرایط و زمینه های عادی، ثمربخش بودن قیام ایشان را تأیید نمی کنند. این وجه شباهت دومی است که در حدیث مزبور وجود دارد. .

ص: 335

معجزه، منشأ بسیاری از برکاتی می شود که در زمان ظهور امام عصر علیه السّلام وعده تحقّق آنها داده شده است. نکته بسیار عجیبی که برخی از گویندگان مطرح کرده اند، این است که این کار، معجزه نیست، بلکه منتظران ظهور حضرت باید با تبلیغات، زمینه آن را فراهم کنند!

باید از این مدّعی محترم پرسید: به چه طریق عادی طبیعی می توان با گذاشتن دست بر سر بندگان، عقول آنها را کامل کرد؟ آیا طریق عادی و معمولی تکامل عقول این است که دست بر سرها بگذارند؟ ! اگر این امر، معجزه حضرت صاحب الامر علیه السّلام نباشد، پس چه کاری را می توان اعجاز دانست؟ !

البتّه ممکن است گوینده این سخن، فاعل این کار را خدای متعال بداند و در معنای «وَضَعَ یَدَهُ علی رُؤُوسِ العِباد» بگوید «خداوند دست خودش یا دست امام زمان علیه السّلام را روی سرهای بندگان می گذارد».(1)

سخن ما این است که اوّلا در عبارت حدیث-که قبلا نقل شد-کلمه ای که دلالت بر خدای متعال کند، وجود ندارد تا بخواهیم ضمیر فاعلی مستتر در کلمه «وضع» را به آن برگردانیم. امام فرموده اند: «اِذا قامَ قائِمُنا وَضَعَ یَدَهُ. . .» در این عبارت، مرجع ضمیر مستتر در «وضع» به حضرت قائم علیه السّلام برمی گردد و احتمال دیگری در متن این حدیث وجود ندارد. بله حدیث دیگری با سند دیگر از امام باقر علیه السّلام در همین موضوع، نقل شده که عبارتش چنین است:

اِذا قامَ قائِمُنا وَضَعَ اللّهُ یَدَهُ عَلی رُؤُوسِ العِبادِ. . . .(2)

در این حدیث کلمه «اللّه» فاعل «وضع» می باشد. در این صورت ضمیر در «یده» ممکن است به خداوند یا به حضرت قائم علیه السّلام برگردد. امّا در هردو حال، نتیجه نهایی یکی است، چون اگر ضمیر به «اللّه» نیز برگردد، مراد از دست خدا (ید اللّه) کسی جز خود امام عصر علیه السّلام نمی باشد، هرچند در ترجمه عبارت، «دست خدا» معنا می کنیم. به هرحال این معجزه به واسطه وجود مقدّس امام زمان علیه السّلام 1.

ص: 337

محقّق می شود.

ثانیا چه فاعل معجزه، خداوند باشد و چه امام زمان علیه السّلام، به اصل سخن ما هیچ خدشه ای وارد نمی شود، چون ما می خواهیم معجزه بودن این کار را اثبات کنیم، فاعل آن هرکه باشد-چه خدا و چه امام علیه السّلام-تفاوتی نمی کند.

امّا این که فرموده اند: «زمینه تکامل عقول را منتظران ظهور حضرت باید با تبلیغات فراهم کنند» ، باید توجّه کرد که اوّلا حدیث، ناظر به بعد از ظهور حضرت می باشد و منتظران ظهور، هر وظیفه ای که انجام می دهند، مربوط به قبل از ظهور است و ثانیا ظاهر و بلکه نصّ عبارت حدیث، دالّ بر این است که این کار، کار خدا یا خود امام علیه السّلام است. چگونه کار خدا یا امام زمان علیه السّلام را به منتظران ظهور نسبت داده اند؟ اگر قرینه قطعی و یقینی بر عدول از معنای ظاهر-و بلکه صریح-عبارت آورده بودند، جای تأمّل و بررسی داشت، ولی چنین قرینه ای-نه عقلی و نه نقلی- موجود نیست. سؤال ما این است: اگر واقعا مراد امام باقر علیه السّلام این بود که کامل کردن عقول بندگان، کار خدا یا امام زمان علیه السّلام است، باید چه تعبیری و به چه شکلی می فرمودند که قابل توجیه برخلاف آن نباشد؟! آیا از آن چه گفته اند، می توانستند روشن تر بگویند؟ ! معلوم نیست چه دلیل و برهانی بر این همه اصرار-در نفی هر گونه اعجازی در خصوص قیام و غلبه امام عصر علیه السّلام-وجود دارد که همه حقایق تاریخی و ادلّه نقلی را قربانی تأویل می گرداند! ! آن چه را که خود گوینده محترم به عنوان دلیل نقلی بر این امر آورده بودند، نقد و بررسی نمودیم. غیر از آن هم چیزی به عنوان دلیل ارائه نشده است.

آن گاه یکی از عوامل اساسی برای ایجاد این آمادگی را چنین برمی شمارند:

گذشت زمان و تجارب گوناگون و حوادث تکان دهنده از جمله عواملی هستند که بر میزان رشد افکار می افزایند. هر اندازه که زمان می گذرد و حکومت ها تأسیس می شوند، ایدئولوژی ها به وجود می آیند، قانون ها تصویب می شوند، اختراعات و صنایع پیشرفت می کنند و. . . بشر بیش از پیش به این نکته پی می برد که اینها برای نجات و سعادت او کافی نیست. پیشرفت علم به جای این که او را از نابسامانیها نجات دهد، بلای جان او شده است. . . .(1)

بر همین اساس ادّعا می شود که:

تمدّن صالح و پایدار آینده جهان، زمانی آشکار می شود که بشریّت پس از تجربه تمام راهها و روش های مختلف از ادّعاهای واهی مکاتب گوناگون به ستوه آید و از صمیم جان باور کند که این مکاتب و راه و روش ها هرگز نمی توانند سعادت مطلوب را برای جوامع بشری به ارمغان آورند و از سویدای جان آماده حکومت حضرت مهدی علیه السّلام شود. قیام آن بزرگوار، به اجازه پروردگار، زمانی آشکار می شود که بشر، آماده پذیرش آیین حق گردند. . . .(2) تمدّن جهانی حضرت مهدی علیه السّلام پس از شکست همه روش ها و مکتبها و تمام داعیان اصلاحگری ها بر سر کار خواهد آمد. مردمان درمی یابند که این مکاتب، هرگز نمی توانند سعادت مطلوب برای بشر به ارمغان آورند و تمدّن حاکم بر جهان از عهده حلّ نیازهای واقعی بشریّت برنمی آید. لذا از جان و دل به حکومت آل محمد علیهم السّلام روی می آورند.(3)

معتقدان به این تئوری، ظهور حضرت را پیش از رسیدن بشریّت به این درجه از آمادگی فکری، غیرممکن می دانند و می گویند:

تا نوع بشر به حدّ کمال و رشد نرسد و برای پذیرفتن حکومت حق، آماده نگردد؛ مهدی موعود ظاهر نخواهد شد. البتّه رشد فکری یک حادثه آنی نیست بلکه در طول ایّام و به واسطه پیش آمدهای روزگار پیدا می شود و رو به کمال می رود. . . باید دانشمندان برای اصلاحات عمومی و سعادت و 7.

ص: 339

آسایش انسانها آن قدر قانون تدوین کنند و تبصره به آنها بزنند و بعد از مدّتی آنها را لغو کنند و قوانین تازه تری را به جای آنها بگذارند تا خسته شوند و جهانیان به نقصان و سستی قوانین بشر و افکار کوتاه قانون گذاران پی ببرند و از اصلاحاتی که به وسیله آن قوانین می خواهد انجام بگیرد، مأیوس شوند و بدین مطلب اعتراف کنند که یگانه طریق اصلاح بشر پیروی از پیمبران و اجرای قوانین الهی است. بشر هنوز حاضر نیست در مقابل برنامه های خدا تسلیم شود. . . .(1)

بعضی دیگر از صاحب نظران، در تبیین این عقیده می فرمایند:

باید. . . مزاج جهان آماده چنان ظهوری بشود و جامعه بشر و ملّتها بفهمند که هیئت های حاکمه در رژیم های گوناگون از عهده اداره امور برنمی آیند و مکتب های سیاسی و اقتصادی مختلف دردی را دوا نمی کنند و اجتماعات و کنفرانس ها و سازمان های بین المللی و طرحها و کوشش های آنها به عنوان حفظ حقوق بشر نقشی را ایفا نخواهند کرد و در اصلاحات از تمام این طرحها که امروز و فردا مطرح می شود، مأیوس شوند و فساد و طغیان شهوات و ظلم و ستم همه را در رنج و فشار گذارد. همان طور که در روایات است، بی عفّتی و فحشاء به قدری رواج پیدا کند که در کنار خیابانها و ملأ عام، زن و مرد علنا مانند حیوانات از ارتکاب آن شرم نکنند و حیا و آزرم آنها از میان برود. . . وقتی اوضاع و احوال این گونه شد و از تمدّن (منهای انسانیّت) کنونی همه به ستوه آمدند و تاریکی جهان را گرفت، ظهور یک رجل الهی و پرتو عنایات غیبی با حسن استقبال مواجه می شود. . . .(2)

بیاناتی که تا این جا نقل شد، همگی صورت و ظاهر عقلی دارد، امّا گاهی برای اثبات آن از ادلّه نقلی هم استفاده شده است، به عنوان مثال می گویند:

باید آن قدر حکومت های رنگارنگ در جهان تأسیس شود و مرامها و احزاب فریبنده به وجود آید و بی لیاقتی آنها ثابت شود تا بشر از اصلاحات آنها مأیوس گردد و تشنه اصلاحات خدایی شود و برای پذیرفتن حکومت توحید 5.

ص: 340

آماده گردد. هشام بن سالم از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده که فرمود: تا همه اصناف مردم به حکومت نرسند، صاحب الامر قیام نمی کند. برای این که وقتی حکومتش را تشکیل داد کسی نگوید: اگر ما هم به حکومت می رسیدیم با عدالت رفتار می کردیم.(1)

امام باقر علیه السّلام فرمود: دولت ما آخرین دولت هاست. هر خاندانی که لیاقت حکومت داشته باشند قبل از ما به حکومت می رسند تا وقتی حکومت ما تأسیس شد و رفتار آنها را دیدند، نگویند: ما هم اگر به حکومت رسیده بودیم، مانند آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم عمل می کردیم و این است معنای آیه: «وَ اَلْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ».(2)

با توجّه به سخنان گذشته روشن شد که هنوز مزاج انسانیّت برای تحمّل حکومت توحید، آماده و مهیّا نشده است.(3)

ما مجموع این سخنان را با بیان چند نکته، نقد و بررسی می نماییم.

این امر (ظهور امام زمان علیه السّلام) واقع نمی شود مگر این که هیچ صنفی از مردم باقی نماند که بر [دیگر]مردم حکومت نکرده باشند تا هیچ کس نگوید: ما هم اگر به حکومت می رسیدیم، عدالت را اجرا می کردیم. پس از آن حضرت قائم علیه السّلام به حقّ و عدالت قیام خواهند کرد.

2- امام باقر علیه السّلام فرمودند:

دَولَتُنا آخِرُ الدُوَلِ و لَن یَبقی اَهلُ بَیتٍ لَهُم دَولَةٌ اِلاّ مَلَکُوا قَبلَنا لِئَلاّ یَقُولُوا اِذا رَأَوا سیرَتَنا: اِذا مَلِکنا سِرنا مِثلَ سیرَةِ هؤُلاءِ و هُوَ قَولُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «وَ اَلْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ».(1)

دولت ما آخرین دولت هاست و هیچ خاندانی که دارای دولت باشند باقی نمی مانند مگر آن که قبل از ما به حکومت می رسند. (این به علّت آن است) که وقتی راه و روش ما را دیدند نگویند: اگر ما حاکم شده بودیم به همین روش عمل می کردیم و این همان فرمایش خدای عزّ و جل است که فرمود: و عاقبت با اهل تقواست.

آن چه از این دو حدیث شریف استفاده می شود، این است که ظهور حضرت بقیّة اللّه ارواحنا فداه در زمانی واقع می شود که هر گروه مدّعی حکومت، پیش از آن، امکان تجربه این امر را پیدا کرده است و برای همه آنها از این جهت اتمام حجّت صورت گرفته که هیچ کدامشان نمی توانند مشابه کار امام عصر علیه السّلام را انجام دهند. بنابراین در هردو حدیث از اتمام حجّت بر مدّعیان حکومت جهانی-پیش از ظهور امام زمان علیه السّلام-سخن به میان آمده که البتّه لازمه این اتمام حجّت ، پذیرش عموم مردم جهان نیست.

دقّت شود که ممکن است خود مدّعیان بفهمند که هرگز نمی توانند حکومت عدل جهانی تشکیل دهند، ولی افکار عمومی تا آن زمان هنوز نیاز به وجود یک رهبر الهی و معصوم را احساس نکرده باشند. فرق است بین این که گروه ها و اصناف مدّعی حکومت عدل جهانی، ناتوانی خود را در اجرای آن احساس کنند با .

ص: 342

این که مردم جهان، این حقیقت را تصدیق نمایند و آن چه در دو حدیث فوق، مطرح شده، مطلب اوّل است نه مطلب دوم. معلوم نیست نویسنده محترم، با چه استدلالی از مطلب اوّل، مطلب دوم را نتیجه گرفته اند. آیا لازمه این که مدّعیان، ناتوانی خود را از عملی کردن داعیه های جهانی شان احساس کنند، این است که مردم دنیا نیز به این نتیجه برسند؟ هرگز. معمولا کسانی که متصدّی و عهده دار انجام کاری می شوند، در عمل به ظرایفی از آن، واقف می گردند که در صورت عدم شایستگی، ناتوانی خود را از انجام آن، خیلی خوب درک می کنند، ولی دیگران که صرفا تماشاچی هستند، بسیاری از نقاط ضعف متصدّیان را متوجّه نمی شوند و لذا چه بسا احساس کنند که آن مدّعیان، شایستگی تصدّی آن مقام را دارا هستند، در حالی که خود آن افراد مدّعی به خوبی ضعف و ناتوانی خود را احساس می کنند.

به هرحال لازمه این که فرد یا گروهی عدم شایستگی خود را در تصدّی یک مقام بفهمد، این نیست که سایر مردم نیز به این حقیقت واقف شوند. ما در این جا این احتمال را که مردم در شرایطی ضعف و ناتوانی حاکمان را دریابند، نفی نمی کنیم، امّا استلزامی بین درک مردم و اتمام حجّت بر مدّعیان وجود ندارد. پس مطلبی که در فرمایش امام باقر و امام صادق علیهما السّلام آمده، ربطی به ادّعای مورد بحث ندارد. لذا برای اصل مدّعا هیچ دلیل نقلی وجود ندارد و اگر اعتباری داشته باشد، صرفا از جهت عقلی است.

سویدای جان، آمادگی حکومت حضرت مهدی علیه السّلام را نیابند، آن گاه نهضت جهانی ایشان از پشتیبانی افکار عمومی برخوردار نخواهد گردید و چنین قیامی محکوم به شکست است. هر نهضت و قیامی تنها وقتی امکان پیروزی دارد که پشتوانه مردمی داشته باشد و امام زمان علیه السّلام هم که رهبر یک قیام جهانی و فراگیر هستند، تنها در شرایطی به اهداف خود نائل می شوند که در هنگام ظهور با حسن استقبال عمومی مواجه شوند و این استقبال گرم تحقّق نمی یابد مگر آن که بشر آن روز از اداره خود توسّط خودش، مأیوس شود و خواهان پیروی از پیامبران و اجرای قوانین الهی ایشان گردد. نتیجه این که امام عصر علیه السّلام ظهور نخواهند کرد مگر این که بشریّت، مکاتب و آیین های حکومت همه مدّعیان اصلاح را تجربه کند و به شکست و ناکامی همه آنها واقف گردد. این کلّ استدلالی است که طرفداران نظریّه مورد بحث مطرح می کنند. در مقام نقد این استدلال می توان گفت:

اوّلا اگر امر ظهور امام عصر علیه السّلام را یک امر الهی بدانیم-چنان که امام صادق علیه السّلام در توضیح آیه شریفه: «أَتی أَمْرُ اَللّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ» فرمودند-در آن صورت هیچ دلیلی ندارد که احکام و ضوابط حاکم بر قیام های بشری را در مورد ظهور آن حضرت هم جاری و ساری کنیم. به تعبیر دیگر، اگر بشر عادی قرار بود یک نهضت جهانی برپا کند و حکومت عدل الهی را در سراسر گیتی برقرار نماید، در آن صورت این قیام، یک کار بشری بود و احکام و قواعدی که همیشه بر کارهای بشری حاکم است، لزوما در مورد آن هم جاری بود. امّا وقتی خداوند می خواهد به وسیله حجّت معصوم و برگزیده خود یک انقلاب جهانی را در سراسر دنیا ایجاد کند، هیچ ضرورتی ندارد که این کار، محکوم و مضبوط به احکام و ضوابط بشری باشد.

توضیح کامل تر این مطلب مهم را به آخرین فصل از همین بخش موکول می کنیم، امّا در این جا همین قدر اشاره می کنیم که اگر کاری، کار الهی باشد آن گاه نمی توان بدون دلیل معتبر و قطعی، کلیّه احکام جاری در مورد کارهای بشر را به آن هم سرایت داد و ظهور امام زمان علیه السّلام هم از همین قبیل است. بنابراین اگر

ص: 344

بخواهیم هریک از قواعد و ضوابط حاکم بر نهضت های بشری را در مورد قیام حضرت مهدی علیه السّلام جاری بدانیم، باید در مورد خصوص جریان آن قاعده و ضابطه، دلیل معتبر داشته باشیم. در استدلال مورد بحث چنین نگرشی وجود ندارد و چنان دلیلی هم ارائه نشده است. پس هرچند هیچ نهضت بشری بدون آمادگی قبلی مردمی، امکان پیروزی ندارد، امّا این امر، دلیل کافی نیست برای آن که قیام امام زمان علیه السّلام هم مشمول همین حکم باشد. در پیروزی این قیام، جنود غیبی الهی دخالت دارند که نهضت های بشری هرگز آن را در خود سراغ ندارند و همین امر چه بسا جبران نبودن زمینه های بشری را بکند. (هرچند به هیچ وجه نمی خواهیم تأثیر جنبه های بشری را در پیروزی قیام امام زمان علیه السّلام نفی کنیم.)

ثانیا به فرض پذیرفتن این که پیروزی قیام حضرت، مشروط به آمادگی فکری بشر و استقبال عمومی از ایشان باشد، هیچ لزومی ندارد که این شرط پیش از ظهور آن حضرت محقّق شود. همان طور که در بحث گذشته مطرح کردیم، امام زمان علیه السّلام پس از ظهور، دست بر سرهای بندگان خواهند گذاشت و به این وسیله عقول آنها را تکامل می بخشند و این کمال عقلی، سرمنشأ بسیاری از کمالات فکری و روحی مردم خواهد شد. بنابراین به حدّ کمال و رشد رسیدن نوع بشر، پس از ظهور حضرت و به برکت وجود ایشان حاصل می گردد و لذا نمی توانیم ادّعا کنیم که: «تا نوع بشر به حدّ کمال و رشد نرسد، مهدی موعود ظاهر نمی گردد» .

ما-طبق آن چه در احادیث فرموده اند-موظّف هستیم که در هر شب و روز و بلکه هر ساعت و هر لحظه در انتظار فرج آن حضرت باشیم و در هیچ زمانی از وقوع آن مأیوس نگردیم. (1)امّا اگر قرار باشد که ابتدا جهانیان همگی تشنه ظهور یک منجی الهی بشوند تا بعد، ایشان ظاهر گردند، چه بسا باید قرنها و بلکه هزاران سال دیگر بگذرد تا چنین حالتی پدید آید! حتّی سیر تاریخی بشر هم تاکنون به سمتی نبوده که بتوانیم بگوییم در حال نزدیک شدن به این نقطه است و براساس روال موجود نیز این گونه پیش نخواهد رفت. ممکن است در سالهای اخیر، عموم افراد بشر از جنایت های سردمداران و حاکمان ظالم به ستوه آمده باشند، امّا اوّلا اکثریّت مردم دنیا-که غیر مسلمان هم هستند-بیچارگی ها و نابسامانی های موجود در عالم را به حساب نقص قوانین بشری نمی گذارند. (بلکه منشأ همه ظلم ها و تجاوزها را اجرا نشدن کامل همان قوانین می دانند و حاکمان ستمگر را در این امر، مقصّر می دانند.) پس نمی توان ادّعا کرد که جهانیان روزبه روز به نقصان و سستی قوانین بشر و افکار کوتاه قانون گذاران بیشتر پی می برند.

و ثانیا اگر هم سرخوردگی هایی از برخی از قوانین بشری و بین المللی پیدا کرده باشند، باز هم اغراض سوء و نیّت های پلید افراد خاصّی را در نقصان و کاستی آنها مؤثّر می دانند و معتقدند که اگر نخبگان و متفکّران عدالت خواه بشر، فراهم آیند و باهم دست به تدوین قانونی نو بزنند، تمام نقائص قوانین پیشین را جبران خواهند کرد. بشر امروز به آن چه خود آن را «عقلانیّت»(2) می نامد، سخت مؤمن و معتقد است و همه نگون بختی های موجود در دنیا را در این می بیند که حاکمان و قدرتمندان از اصول این عقلانیّت، پیروی نمی کنند.

شاهدی که برای اثبات و تأیید این عقیده وجود دارد، این است که همه عقلای عالم، به خوبی از بی عدالتی ها و تبعیض های ستمگرانه در برخی از قوانین بین المللی (مانند وجود حقّ وتو برای برخی از قدرت های بزرگ جهانی در شورای امنیّت سازمان ملل متّحد) آگاهند، امّا به خاطر سلطه زورمدارانه مستکبران جهانی .

ص: 346

در اداره سازمان های بین المللی، توانایی اصلاح قوانین آنها را ندارند. پس به عقیده بسیاری از فرهیختگان و متفکّران بشری (غیر از مسلمانان) ، مشکل در درجه اوّل، اجرا نشدن قوانین صحیح بین المللی است و در مواردی هم که نقصی در خود قوانین هست، مشکل، تشخیص آن نقص نمی باشد، بلکه قدرت و غلبه ظالمانه جنایت کاران را مانع از تصحیح و تکمیل قانون ها می دانند.

با این ترتیب، چنین نیست که عقلای بشر به عدم توانایی خود در تدوین قوانین مترقّی و صحیح پی برده باشند یا این که حدّاقل بتوانیم بگوییم که در حال نزدیک شدن به این درک هستند. لذا خیال این که روزی افراد بشر به این باور برسند، تا بعد، امام عصر علیه السّلام ظهور کنند-با توجّه به وضع موجود-قدری رؤیایی به نظر می آید و وضعیّتی که در حال حاضر بر بشریّت حاکم است، نویدبخش امید و انتظار واقع بینانه ای نیست. اشکال اساسی آن، ناامیدی فراگیر از قیام حضرت مهدی علیه السّلام است که با آیات و احادیثی نظیر «إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً»(1) و «نَجَی المُقَرِّبُون»(2) سازگار نمی باشد.

پس می توانیم این عقیده را به دلیل تعارض آن با ادلّه ای که مضمون آنها «لزوم نزدیک شمردن ظهور» است، مردود و باطل بشماریم. البتّه مقصود از این تعبیر، «استعجال» مذموم در روایات نیست، بلکه مراد این است که هر روز و شب یا هر ساعت و لحظه، ظهور امام عصر علیه السّلام را ممکن بشماریم.(3)

اوضاع و احوال این گونه شد و از تمدّن (منهای انسانیّت) کنونی همه به ستوه آمدند و تاریکی جهان را فراگرفت، ظهور یک رجل الهی و پرتو عنایات غیبی با حسن استقبال مواجه می شود» مقصود چیست؟

اگر این مطالب را به عنوان «توصیف» زمان پیش از ظهور امام عصر علیه السّلام بیان کرده اند، می تواند قابل قبول باشد؛ امّا اگر مراد، بیان «شرط ظهور» باشد، نمی تواند مورد قبول باشد. احادیثی که دلالت بر غلبه ظلم و جور در زمان ظهور حضرت می کنند، همگی در مقام توصیف آن زمان هستند نه بیان پیش شرط لازم برای ظهور. در فصل آینده، تفاوت دقیق این دو معنا را با یکدیگر بیان خواهیم کرد، ولی فراموش نشود که بحث ما در مورد شرایط لازمی است که برخی برای ظهور حضرت ادّعا کرده اند. ظاهر عباراتی که نقل کردیم-با توجّه به بحث مؤلّف-ناظر به بیان این نکته است که اگر اوضاع و احوال جهانی برای حسن استقبال از امام زمان علیه السّلام فراهم نباشد، ظهور ایشان به تأخیر می افتد و به طور کلّی این مطلب را تحت عنوان «آماده شدن اوضاع جهان» مطرح نموده اند و آن را یکی از مصالح غیبت حضرت برشمرده اند.

به هرحال اگر آمادگی مردم جهان برای استقبال از امام عصر علیه السّلام مشروط به رواج بی عفّتی و فحشاء و از بین رفتن شرم و حیا باشد، قطعا چنین آمادگی و استقبالی مطلوب و ممدوح نیست و نباید به تحقّق آن دل خوش نمود. ولی البتّه -همان طور که قبلا گفتیم-اصلا شرط لازم برای ظهور حضرت، آمادگی و استقبال عمومی مردم نیست تا کسی بخواهد به چنین قیمت گزافی آن را به دست آورد. بنابراین چه لزومی دارد که آمادگی مردم را-بدون دلیل معتبر و قطعی-پیش شرط تحقّق ظهور تلقّی کنیم و آن گاه برای تحقّق آن، رواج بی عفّتی-در حدّ حیوانات- را شرط بدانیم؟ آری اگر واقعا شرط ظهور، آمادگی مردم جهان باشد و شرط لازم برای این آمادگی هم رواج بی عفّتی در حدّ حیوانات باشد، آن وقت باید رواج بی عفّتی را شرط ظهور امام زمان علیه السّلام دانست! این برداشتی است که نه با عقل و نه با شرع سازگاری ندارد و قطعا مؤلّف بزرگوار و دانشمندی که آن عبارات را مرقوم

ص: 348

فرموده اند، چنین مطلبی را قبول ندارند. پس بهتر است هیچ کدام از این دو را به عنوان «شرط» معرّفی نکنیم، نه آمادگی مردم جهان را شرط ظهور بدانیم و نه رواج بی عفّتی را شرط آمادگی مردم. در روایات هم هیچ ذکری از آمادگی مردم پیش از ظهور حضرت نشده است و از رواج فساد و ظلم نیز-نه به عنوان شرط بلکه به منظور توصیف زمان پیش از ظهور-سخن به میان آمده که در فصل آینده به توضیح آن خواهیم پرداخت.

ص: 349

ص: 350

به اعتقاد عموم دینداران (اعم از مسلمین و غیرمسلمین) موعودی در پایان تاریخ خواهد آمد که چند و چون این موعود برحسب ادیان، متفاوت است؛ از نظرگاه اسلامی، آن موعود وقتی درخواهد رسید که جهان پر از ظلم و جور شده باشد و او جهان را از پس این ظلم و جور، از عدل و داد پر خواهد کرد. از این که ادیان وعده ظهور موعودی را در نقطه نامعیّنی از تاریخ داده اند و رسالت تاریخی عظیمی بر دوش او نهاده اند و انتظار تحوّل سترگی را از او و به دست او می برند چه باید فهمید؟ و مقدّم بر ظهور وی تاریخ را واجد چگونه تحوّلاتی باید دید؟ تحوّلات دفعی و ناگهانی و بی سابقه یا تدریجی و آرام؟ آیا بناگاه قطعه ای از تاریخ، صددرصد متفاوت با قطعه پیشین در می رسد و همه چیز عوض می شود یا این که نه، مقطعی از تاریخ رفته رفته و به آرامی جای خود را به مقاطع و دورانهای متفاوت بعد می دهد؟ آیا واقعا درآمدن موعود تاریخی ادیان به این معناست که جهان پر از پلیدی و پلشتی و ناپاکی و ناپارسایی و مالامال از ضدّیت با حق، فسق و کفر است و یکباره موعود ادیان در می رسد و در مدّت فوق العاده کوتاه ورق را برمی گرداند و تحوّلی به غایت دفعی در کلّ تاریخ و اجتماع بشری پدید می آورد و به ناگاه تمام سیاهی ها و پلیدی ها جای خود را به روشنی ها و پاکی ها می دهند؟ مگر پیامبران این گونه بوده اند و نقش آنان در تاریخ چنین بوده است؟

درست است که شخصیّتهای بزرگ، کارهای سترگ می کنند، امّا به تعبیر راسل، همیشه شخصیّتهای بزرگ در نقطه های تعادل تاریخ ظهور می کنند و تعادل بدین معناست که نیروهای خوب و نیروهای بد همچون دو کفّه ترازو و در حال تعادل باشند و از یک میزان سنگینی برخوردار باشند به نحوی که با اندک تلنگری یکی بر دیگری بچربد. اگر تعادل نباشد و یکی از طرفین سنگینی و فزونی فوق العاده ای نسبت به طرف دیگر داشته باشد، در این صورت برای برگرداندن وضعیّت، نیاز به اعمال نیرو و فشار بسیار زیادی است. لذا شرط و معنای تعادل این است که به اندازه بدی، خوبی هم باشد و فقط در این صورت است که برگرداندن ورق، ممکن و میسّر خواهد بود و در غیر این صورت تحوّل، فوق العاده دشوار است. اگر معتقدیم وقتی آن موعود درخواهد رسید که جهان مالامال از ظلم و جور باشد، این اعتقاد را نباید

ص: 352

چنان معنا کرد که تاریخ به تدریج آمادگی خود را نسبت به یک قیام اصلاحگرانه از دست می دهد و در آن نقطه ای که کمترین آمادگی را دارد، آن موعود ظاهر می شود؛ بلکه به عکس، تاریخ به تدریج آمادگی بیشتری نسبت به چنین ظهور اصلاحگرانه ای پیدا می کند و در نقطه ای که در اوج این آمادگی است، آن ظهور صورت می گیرد. و این آمادگی فقط یک عطش روحی و به جان آمدن از ستم نیست، بلکه یک آمادگی عینی برای اصلاح است.

تلقّی ما از ظهور مصلح موعود باید این گونه باشد. مگر نه آن است که یک مصلح عالم به زمان، آن هنگام درمی آید که کار او بگیرد و آن گاه دست به عمل می گشاید که توفیق رفیق او گردد؟ پس لازمه باور به مهدویّت این خواهد بود که سمت و سوی بشریّت اگرچه توأم با یک رشته حوادث جنبی نامطلوب است، امّا علی العموم در راستای رشد فکری-اجتماعی آدمیان باشد و بشریّت چنان شکل و سطح و ارتفاعی پیدا کند که بستر و زمینه مساعد و مناسبی را برای برخاستن مصلح موعود و نشر توفیقمند دعوت او فراهم آورد. هرگز چنان نخواهد بود که بیشتر مردم فاسد باشند و امام زمان (عج) با کشتن بیشتر این مردم، نظام خود را مستقر سازد. البتّه هر نهضتی و انقلابی ملازم با خشونت و خونریزی است، امّا اگر نهضتی بر آن باشد که با از میان بردن بیشتر کسانی که می خواهد بر آنها حکومت کند، نظام خود را مستقر سازد، از همان ابتدا آشکار است چنین نهضتی تولّدش زودرس است و مرگش زودرس تر و حال آن که قیام مصلح موعود، قیامی است برای بشریّت و برای اصلاح و برای ماندن.(1)

برای بررسی این نظریّه، ابتدا اصل استدلال نویسنده را خلاصه می کنیم. این استدلال از دو مقدّمه و یک نتیجه تشکیل می شود. نویسنده، مقدّمه اوّل را از ادلّه دینی و مقدّمه دوم را از فلسفه تاریخ گرفته است. مقدّمه اوّل این است که موعود جهانی وقتی ظهور می نماید که جهان پر از ظلم و جور شده باشد (این را از ادلّه نقلی استفاده می کند) . مقدّمه دوم نیز براساس نظریّه راسل بنا می شود که می گوید: 0.

ص: 353

«شخصیّت های بزرگ همیشه در نقطه های تعادل تاریخ ظهور می کنند» . جمع بین این دو مقدّمه چنین است که در هنگام ظهور موعود جهانی، باید به همان اندازه که ظلم و جور هست، نیروهای خوب و عدالت خواه هم باشند، تا این دو همچون دو کفّه ترازو در حال تعادل با یکدیگر قرار بگیرند. در چنین شرایطی است که آن موعود ظهور خواهد کرد و با اندک تلنگری عدل را بر ظلم غلبه خواهد داد.

در ضمن بیان این استدلال، یک مدّعای دیگر هم مفروض گرفته شده و آن این است که جهان در مجموع، روی به سوی نیکویی دارد و بشریّت در حال نزدیک شدن به رشد فکری-اجتماعی بالایی است. دلیل این مدّعا آن است که چون تغییر و تحوّلات اجتماعی به صورت دفعی و ناگهانی اتّفاق نمی افتد، برای آن که در پایان تاریخ بین نیروهای خوب و بد (که مطابق ادلّه دینی جهان را پر خواهند نمود) تعادلی برقرار باشد، باید بگوییم که سیر تاریخی جهان بشری رو به سوی رشد و تعالی روحی و فکری دارد، به طوری که در پایان راه، زمینه برای برخاستن مصلح موعود و نشر توفیقمند او کاملا فراهم خواهد بود. ما نقد و بررسی خود را از همین نکته اخیر آغاز می کنیم:

تا حرکتش موفقیّت آمیز باشد، امّا سخن، درست در همین قسمت است.

بارها بر این حقیقت تأکید کردیم که نه ایشان یک فرد عادی و معمولی هستند و نه کاری که می خواهند انجام دهند یک کار عادی بشری است. حضرت مهدی علیه السّلام یک رهبر معصوم الهی است و قیامش هم یک کار خدایی. بنابراین هیچ لزومی ندارد که شرایط و زمینه های عادی پیروزی برای قیام ایشان از قبل فراهم باشد. مثالی که نویسنده نظریّه مورد بحث مطرح کرده، درست برخلاف مدّعای او است. ایشان در مورد پیامبران مدّعی شده که در نقطه های تعادل تاریخ، ظهور کرده اند. آیا واقعا چنین بوده است؟

بیشترین اطّلاع ما در خصوص حضرت خاتم انبیا صلّی اللّه علیه و اله و سلم و اوضاع و احوال زمان بعثت ایشان است. آیا هیچ مورّخ منصفی می تواند ادّعا کند که نیروهای خوب و بد در زمان بعثت حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم همچون دو کفّه ترازو در حال تعادل بودند؟ ! بهترین کسی که اوضاع زمان بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم را توصیف نموده، حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام است که در یکی از خطبه های خویش چنین می فرمایند:

خداوند پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در زمانی فرستاد که مدّتی طولانی از متوقّف شدن ارسال پیامبران و نزول وحی می گذشت و امّت ها در خوابی دراز فرو رفته بودند. فتنه ها در همه جا چیره شده و کارها پراکنده و درهم گردیده بود. و آتش جنگ از هر سوی زبانه می کشید. نور و روشنایی دنیا فرو رفته و ناپدید شده و فریب کاری های آن آشکار بود. در هنگامی که برگ های دنیا زرد گشته و در حالی که برای به دست آمدن ثمره و میوه ای از آن امید نمی رفت و آبی که این درخت را سیراب سازد فرو رفته و خشک شده بود. به راستی و حقیقت، نشانه های هدایت نابود شده و علامتهای پستی و زبونی آشکار گشته بود. دنیا با چهره ای زشت و زننده به اهل خود می نگریست و در روی طالبان خود با قیافه ای عبوس و با ترشرویی نظر می کرد. میوه درخت دنیا فتنه و خوراک آن مردار بود، در باطن و درون آن ترس و وحشت و در ظاهر و بیرون آن، شمشیر و خشونت وجود داشت.(1) 5.

ص: 355

آیا در شرایطی که به فرمایش امیر مؤمنان علیه السّلام نشانه های هدایت از بین رفته و نابود شده بود (قد دَرَسَت مَنارُ الهُدی)، می توان ادّعا کرد که نیروهای حقّ و باطل در تعادل با یکدیگر بودند؟ واقعیّت این است که ظهور پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم در زمان بعثت، یک پدیده عادی بشری نبود، همان طور که خود ایشان هم یک بشر عادی نبودند. غلبه و پیروزی رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم جز با عنایت های خاصّ الهی و امدادهای اعجازآمیز پروردگار ممکن نبود و این خود، نشانگر خدایی بودن امر ایشان است. سایر پیامبران الهی هم-اگر توفیقی در رسیدن به اهداف خود داشتند-جز بر همین منوال نبوده است. ولی البتّه از این حقیقت نباید غافل شد که اکثر رسولان خداوند-برخلاف نظر نویسنده «ریشه در آب است»(1)-از جهت اهداف مورد نظرشان در دنیا، کارنامه کامیابی نداشته اند، ولی این ناکامی هیچ نقصی به الهی بودن بعثت و ظهور ایشان نمی زند. به هرحال هیچ یک از ایشان در نقطه تعادل تاریخ-به تعبیر راسل-ظهور نکرده اند.

آری، اصلاحگران بشری تنها در شرایطی توفیق پیروزی داشته اند که هم به اندازه کافی نیروهای طرفدار در اختیار داشته اند و هم زمینه مقبولیّت مردمی برایشان فراهم بوده است. هیچ مصلح عادی، بر مبنای روال طبیعی نمی تواند بدون وجود چنان شرایطی به اصلاحگری-آن هم در حدّ وسیع و گسترده- بپردازد، ولی مغفول نماند که قیاس پیامبران و اوصیای ایشان با مصلحان عادی بشر صحیح نیست، به خصوص حضرت مهدی موعود علیه السّلام که از طرف خداوند مأموریّت ویژه و منحصربه فردی برای اصلاح جهانی دارند و از این نظر از همه پیامبران و امامان علیهم السّلام ممتازند. بنابراین نه کار انبیا را می توانیم با افراد عادی بشر مقایسه کنیم و نه بالاتر از آن، نهضت جهانی و فراگیر امام مهدی علیه السّلام را می توانیم در سطح قیام های سایر برگزیدگان الهی بدانیم. 8.

ص: 356

از این اخبار غیبی، با تکیه بر هیچ قاعده و قانون علمی و فلسفی و تاریخی و. . . نمی توانیم آینده تاریخ را این گونه پیشگویی نماییم. اصولا پیشگویی و خبر دادن از غیب، جز از سوی رهبران الهی و پیشوایان معصوم پذیرفتنی نیست و بنابراین اگر کسی به این گونه اخبار و احادیث اعتماد نداشته باشد، هرگز نمی تواند ادّعا کند که تاریخ، پایانی روشن و امیدبخش دارد. چنین پیشگویی هایی تنها از طرف پیامبران و امامان علیهم السّلام مجاز است و اعتقاد به آن هم صرفا از همین طریق ممکن می باشد.

این احادیث بیان کننده «شرط» ظهور آن حضرت نیستند، بلکه صرفا اوضاع و احوال زمان ظهور را «توصیف» می کنند. فرق است بین این که چیزی شرط تحقّق یک امر باشد و این که صرفا یکی از اوصاف آن را بیان کند.

متأسّفانه برخی در اثر سوءبرداشت از این روایات، تصوّر کرده اند که هرچه فراگیری ظلم و جور در جهان بیشتر شود و فساد رواج بیشتری پیدا کند، امام عصر علیه السّلام زودتر ظهور خواهند فرمود. لذا به غلط این نتیجه را گرفته اند که برای تعجیل در فرج آن حضرت باید فساد را رواج داد! ! این عقیده نادرست از بزرگترین بدعت هایی است که در موضوع «مهدویّت» به وجود آمده و با اصول دین داری و بندگی خدا صددرصد تعارض دارد. ما هیچ گاه و به هیچ دلیلی نمی توانیم مجوّز انجام گناه یا فساد را-هرچند به صورت محدود و حتّی برای یکبار-به احدی بدهیم و هر برداشتی از احادیث مهدویّت که چنین نتیجه ای داشته باشد، به همین دلیل باطل و مردود است.

عقیده صحیح در خصوص این گونه احادیث آن است که ظهور حضرت مهدی موعود عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف به هیچ وجه، «مشروط» و «متوقّف» بر غلبه و رواج فساد و ظلم در جامعه و جهان نمی باشد و لذا از آنها به هیچ وجه، دستور العمل و تکلیف استنتاج نمی گردد. وظیفه ما در هر شرایطی آن است که زیر بار هیچ ظلم و ستمی نرویم و ارتکاب آن را از هیچ کس مجاز نشماریم. امّا احادیثی که بر غلبه ظلم و جور در جهان-مقارن با ظهور امام زمان علیه السّلام-دلالت می کنند، صرفا جنبه پیشگویی و اخبار غیبی دارند و نمی توان از آنها وظیفه و دستوری استنباط کرد (دقّت شود) .

به علاوه نظیر آن چه در توضیح مطلب سوم گذشت، اعتقاد دینداران به این امر، از جهت اعتمادی است که به گویندگان این احادیث-از جهت اخبار از غیب- دارند. لذا به همان دلیل که پایان تاریخ را روشن و امیدبخش می دانند، ظهور مصلح جهانی را در آن برهه، مقارن با غلبه ظلم و جور در جهان می شمرند و هر دو عقیده صرفا مبتنی بر ایمان به غیب است که شرط اصلی ایمان و تقوا می باشد.

ص: 359

قسم به خدا تأویل این آیه هنوز نیامده و نخواهد آمد تا وقتی که حضرت قائم علیه السّلام قیام فرماید. آن هنگام که ایشان قیام نمایند، هیچ کس که به خدای بزرگ کافر باشد یا نسبت به امام علیه السّلام شرک بورزد، باقی نمی ماند مگر آن که از قیام ایشان کراهت دارد. . . .

آری کسانی که با دیدن آن همه معجزات-که پس از ظهور توسّط وجود مقدّس امام عصر علیه السّلام آشکار می شود-باز هم از سر عناد و انکار حقّ و حقیقت، بر کفر و شرک خویش اصرار بورزند، باید هم از قیام آن حضرت کراهت داشته باشند. اینها همان کسانی هستند که یا مجبور به تسلیم خواهند شد و یا راهی جز کشته شدن در پیش نخواهند داشت.

امّا طرح نکردن این گونه احادیث به این معنا نیست که ما ارزش های غیر دینی را به عنوان معیار مقبولیّت حکومت حضرت مهدی علیه السّلام ارائه کنیم. ما باید اندیشه مهدویّت شیعی را تنها بر پایه و با محوریّت رضای پروردگار و بندگی خداوند، برای افراد مختلف معرّفی نماییم و باید به دیگران بیاموزیم که هیچ ملاکی جز آن چه خشنودی خالق متعال را تحصیل و تضمین می کند، برای مشروعیّت و مقبولیّت نظامی که امام عصر علیه السّلام در جهان مستقر خواهند ساخت، وجود ندارد و لذا دموکراتیک بودن حکومت مهدوی، معیار حقانیّت آن نیست.

اگر بتوانیم این اندیشه را برای شیعیان و غیر شیعیان (از مسلمانان) به خوبی تبیین و تفهیم کنیم، خدمت بزرگی به دینداری عموم آنها نموده ایم. البتّه نسبت به کسانی که خارج از آیین اسلام در حال مطالعه و آشنایی با اندیشه مهدویّت هستند، باید قدری احتیاط کنیم و از ابتدای امر، همه آن چه در اعتقادات شیعی مان هست، برای آنها مطرح نکنیم، بلکه به تدریج و با رعایت ظرفیّت های آنان، حقایق دین را آرام آرام ارائه نماییم. به هرحال، ارائه اعتقادات صحیح، یک مطلب است و صحّت خود آن اعتقادات، مطلبی دیگر. نباید رعایت ملاحظاتی که ما را در ارائه و طرح مطالب صحیح، محدود و مقیّد می کند، معیاری برای صحّت و سقم خود آن مطالب تلقّی شود.

در بحث فعلی هم باید مراقب باشیم تا این خلط صورت نگیرد. برای یک شیعه معتقد به خدا و امام زمان علیه السّلام تنها معیار مشروعیّت و مقبولیّت حکومت عدل جهانی، مطابقت آن با رضا و خشنودی خداوند است. نه دموکراتیک بودن و نه دموکراتیک نبودن، هیچ یک معیار خوبی یا بدی نمی باشد. حال، این که کجا و در چه شرایطی و به چه اندازه این حقیقت، قابل طرح هست یا خیر، بحث دیگری است.

جهان پر از ظلم و ستم نشود، امام علیه السّلام ظهور نخواهند کرد. ایشان در ردّ این اندیشه باطل، بین «توصیف زمان ظهور» و «پیش شرط ظهور» تفکیک نموده و اوّلی را مدلول روایات اهل بیت علیهم السّلام می داند نه دومی را. این بحث کاملا صحیح و مورد قبول است که چون در ذیل عناوین گذشته مطرح کرده ایم، اکنون نیازی به توضیح مجدّد آن نمی بینیم. امّا نظریّه مورد بحث این است که می گوید:

در متون حدیثی تصریح شده که پیش شرط ظهور، تغییر جامعه و حرکت آن به سمت صلاح و فلاح است.

نویسنده برای اثبات نظریّه خود، روایتی را از امام باقر علیه السّلام به این مضمون نقل می کند:

کسی از امام باقر علیه السّلام می پرسد که چه وقت ظهور حضرت مهدی علیه السّلام اتّفاق می افتد تا دل ما شاد گردد؟ حضرت در قالب بیان یک حکایت آموزنده، تاریخ را به سه دوره؛ زمان گرگ صفتی، زمان میش صفتی، و زمان ترازو تقسیم کرده و روشن می سازد که در کدام یک از این دوره ها، امکان ظهور وجود دارد.

حکایت این است که عالم فرزانه ای، فرزندی داشت که نسبت به دانش و فضل او بی رغبت بود و لذا بهره ای از دانش پدر نبرده بود. در مقابل همسایه ای داشت که از دانش او بهره های فراوان برده بود. عالم فرزانه، هنگام مرگ به فرزند خود گفت اگر پس از من به تو رجوع کردند و با مشکل روبه رو شدی از این مرد همسایه کمک بخواه. پس از مدّتی، پادشاه خوابی دید و برای تعبیر خواب خود فرزند عالم فرزانه را احضار کرد. او به همسایه مراجعه کرد و از وی نظرخواهی نمود. همسایه فرزانه گفت: در تعبیر خواب پادشاه بگو که اکنون زمان گرگ است، ولی وقتی پاداش را گرفتی سهم مرا نیز بده. فرزند عالم نزد پادشاه رفت و پس از تعبیر خواب او، پاداش خوبی گرفت، امّا با کمال شهامت به وعده خود با همسایه عمل نکرد.

پس از مدّتی دوباره جریان تکرار شد. فرزند عالم با عذرخواهی و خجالت نزد همسایه رفت. همسایه به او گفت: بگو اکنون زمان میش است. ولی این بار سهم مرا از پاداش فراموش نکن. . . . فرزند عالم پس از گرفتن پاداش به

ص: 363

تردید افتاد که چه کند آیا سهم همسایه را بدهد یا نه؟ ولی بالاخره از این کار چشم پوشی نمود.

وقتی برای بار سوم قضیّه تکرار شد، فرزند عالم قول داد که این بار به وعده خود عمل کند. همسایه فرزانه نیز به او گفت: به پادشاه بگو اکنون زمان ترازو است. فرزند عالم پس از گرفتن پاداش فورا نزد همسایه رفت و سهم او را تقدیم کرد. همسایه فرزانه در این جا کلام بسیار مهمّی دارد. به او گفت: من از آغاز نیز چشم داشتی به این مال نداشتم ولی تو فرزند زمان خود هستی. زمان اوّل زمان گرگ بود و تو چون گرگ حقّ مرا غارت کردی. زمان دوم زمان میش بود که دلش می خواهد ولی عمل نمی کند، تو هم دلت می خواست که حقّ مرا بدهی ولی عمل نکردی. و امّا زمان سوم زمان ترازو بود و تو به وعده خودت عمل کردی. همه پاداش از آن تو.(1)

استنباطی که نویسنده از این حدیث نموده چنین است:

امام باقر علیه السّلام با بیان این حکایت می خواهد بفرماید که در دوره «گرگ صفتی» حقّ امامت غصب شد، در دوره «میش صفتی» مردم می خواهند حقّ ما را بدهند ولی حال آن را ندارند و دوره سوم که دوره «عدالت» است، مردم حقّ ما را خواهند داد! این ها دوره های سه گانه تاریخ امامت اند. مدار و محور این دوره های سه گانه، مردم اند. اگر مردم تغییر کنند، زمان ظهور فرا خواهد رسید. براساس این حدیث شریف، پیش شرط ظهور عدالت خواهی مردم است. امام عدالت، امّت عدالت خواه می خواهد. دولت عدالت، جامعه عدالت پذیر می خواهد. جامعه فاسد، امام عدالت را نمی پذیرد. مردم فاسد، دولت عدالت را تحمّل نمی کنند؛ همان گونه که امام علی علیه السّلام را تحمّل نکردند.

اگر ظهور در جامعه فاسد روی دهد، امام مهدی علیه السّلام نیز فرجامی چون دیگر امامان خواهد داشت. بنابراین پیش شرط ظهور، توسعه عدالت خواهی است. گفتمان جامعه بشری باید به گفتمان عدالت تبدیل شود تا زمینه ظهور حضرت مهدی علیه السّلام فراهم گردد.(2)3.

ص: 364

نویسنده سپس برای تأیید و تحکیم نظریّه خود، این بحث را پیش می کشد که راز دوازده قرن غیبت امام زمان علیه السّلام چیزی جز این که در این مدّت طولانی، مردم کم کم به «عدالت خواهی» برسند، نبوده است. بر همین اساس معتقد می شود که حضرت مهدی علیه السّلام برای سلطه بر جهانیان نیازی به آن چه ایشان «جنگ برای تحمیل» نامیده است، ندارد. می گوید:

اگر بناست که برای حاکمیّت امام زمان علیه السّلام نبردهای تحمیل کننده انجام شود، دیگر نیازی به این غیبت طولانی نمی بود؛ از همان آغاز این نبردها می توانست آغاز شود و حکومت حضرت مستقر گردد. پس راز حدود دوازده قرن غیبت چیست؟ شاید گفته شود حضرت مهدی علیه السّلام در آغاز امامت بیش از پنج سال سنّ نداشته است و به همین دلیل غایب شده است. امّا روشن است که کمی سنّ نمی تواند توجیه عقلانی برای دوازده قرن غیبت باشد. اگر کمی سنّ دلیل غیبت است و اگر بناست به وسیله جنگ حکومت حضرت برپا گردد، چند دهه غیبت برای تکمیل سنّ کافی بود.

. . . دولت امامت، هیچ گاه خود را با خشونت و تهدید بر مردم تحمیل نکرده است. خانه نشینی حضرت علی علیه السّلام و انزوای معصومان علیهم السّلام دلیل روشن این حقیقت است.(1)

در این نظریّه چند مدّعا مطرح شده است که ما یک یک به بررسی هرکدام می پردازیم.

روشن نیست. هرکس ممکن است براساس عقیده خود از این تمثیل برداشتی داشته باشد. هیچ یک از این برداشت ها مدلول صریح حدیث نیست. در اصطلاح علم الحدیث اگر لفظ به طور صریح بر معنایی دلالت کند، آن را «نصّ» در آن معنا می نامند. «نصّ» به دلیلی اطلاق می شود که تنها به یک معنا دلالت می کند و غیر از آن بر هیچ معنای دیگری قابل حمل نیست. حال، ادّعای نویسنده این است که در این حدیث، تصریح شده که پیش شرط ظهور، تغییر جامعه و حرکت آن به سوی صلاح است. سؤال این است که در کجای این حدیث چنین تصریحی صورت گرفته است؟ آیا امام باقر علیه السّلام از پیش شرط ظهور سخن گفته اند؟

روشن است که فرمایش حضرت در معنای موردنظر نویسنده صراحت ندارد و به تعبیر علم الحدیث «نصّ» نیست. امّا آیا در این معنا «ظهور» دارد؟(1)

آیا حدیث مورد بحث، در بیان پیش شرط ظهور امام زمان علیه السّلام، ظهور دارد؟ به نظر می آید چنین نیست. شاهد این قضاوت، معنایی است که مرحوم علاّمه مجلسی در مورد این حدیث ترجیح داده و فرموده اند:

شاید مقصود از بیان این حکایت آن است که این زمان، زمان وفا به عهد و پیمان نیست. پس اگر تو (مقصود، راوی سؤال کننده از امام باقر علیه السّلام است) زمان ظهور امر را بشناسی، با آشنایان و برادران (دینی) خود در میان می گذاری و این خبر بین مردم پخش می شود و به مفسده بزرگی می انجامد و اگر عهد کنی که آن را کتمان می نمایی، فایده ندارد؛ چون به عهد خود وفا نمی کنی چرا که هنوز زمان «میزان» (ترازو) نشده است.(2)

مرحوم علاّمه مجلسی هیچ اظهارنظر قاطعی در مورد معنای حدیث نکرده اند، ولی این بیان را بر معانی دیگر احتمالی، ترجیح داده اند. پس ادّعای اوّل نویسنده که قائل به صراحت داشتن حدیث در معنای موردنظر ایشان است، باطل می باشد. 9.

ص: 366

خلافت، کسانی با «گرگ صفتی» حقّ ائمّه علیهم السّلام را ربودند و در همان زمان، کسانی هم بودند که با «میش صفتی» می خواستند حقّ ائمّه علیهم السّلام را بدهند، ولی در این امر، تنبلی و کاهلی ورزیدند و نیز کسانی هم حقّ امام خویش را با شجاعت ادا نمودند. در دوره های بعد هم شاهد وجود هر سه گروه در میان مخالفان و موافقان ائمّه علیهم السّلام بوده ایم.

ثالثا به فرض این که تاریخ امامت به این سه دوره تقسیم شود، نمی توان گفت که: مدار و محور این دوره های سه گانه، مردم اند. آن چه از ظاهر حدیث استفاده می شود، عکس این معناست. عبارات پایانی حدیث چنین است:

اِنّ الزَمانَ الأوّلَ کانَ زَمانَ الذِئبِ و إنّکَ کُنتَ مِنَ الذِئابِ و اِنّ الزَمانَ الثانِیَ کانَ زَمانَ الکَبشِ. . . و کَذلِکَ أنتَ. . . و کانَ هذا زَمانَ المیزانِ و کُنتَ فیه علی الوَفاءِ.(1)

ترجمه ای که خود نویسنده از این عبارات آورده، گویای این معناست که هر کس بسته به این که در چه زمانی باشد، مطابق روال غالب در آن زمان عمل می کند. مثلا کسی که در زمان «کبش»(2) بوده است، معمولا همچون گوسفند عمل می کند. یعنی این که انسان در چه زمانی باشد، جهت دهنده به نحوه عمل اوست. این چیزی است که از ظاهر عبارت حدیث استفاده می شود. نویسنده، عکس این معنا را ادّعا نموده و می گوید: این عملکرد مردم است که خصوصیّت هر زمانی را معیّن می کند و به تعبیر خودش: «مدار و محور دوره های سه گانه، مردم هستند». اگر ایشان این ادّعا را مستقل از عبارت حدیث مطرح کند، می تواند در جای خود محلّ نقد و بررسی باشد. امّا نویسنده اصرار دارد که این معنا را از حدیث استفاده کند. در حالی که اگر ما باشیم و عبارت حدیث، درست، عکس این مقصود از آن برداشت می شود. .

ص: 368

«عدالت خواه بودن» را شرط لازم ظهور حضرت دانسته اند. امّا نویسنده مذکور پا را از این مرحله فراتر گذاشته و مدّعی شده که عدالت خواهی کافی نیست. باید جامعه به حدّی برسد که دیگر فساد در آن نباشد (یا لااقل رواج نداشته باشد) تحقّق این حالت، شرط لازم برای ظهور امام زمان علیه السّلام می باشد. در فرض قبلی ریشه کن شدن فساد، شرط لازم برای ظهور تلقّی نمی شد ولی در این دیدگاه، پاک شدن جامعه از فساد (هرچند به صورت اکثری و عمومی نه به طور کامل و صددر صد) ، شرط لازم برای ظهور عنوان شده است. به همین جهت است که می گوید: «مردم فاسد، دولت عدالت را تحمّل نمی کنند، همان گونه که امام علی علیه السّلام را تحمّل نکردند. . . .»

اشکالی که به این ادّعای جدید وارد می شود، این است که: اوّلا ادلّه نقلی به طور صریح و قاطع، این مطلب را رد می کند، همان ادلّه ای که در زمان ظهور حضرت مهدی علیه السّلام، زمین را پر از ظلم و جور دانسته اند (و ما یک نمونه از آنها را نقل کردیم) ، هرچند که شرط ظهور را بیان ننموده اند (بلکه توصیف زمان ظهور را کرده اند) . امّا به هرحال این توصیف یک توصیف واقعی و صحیح است نه یک توصیف دروغ و نادرست. اگر حقیقتا جهان پیش از ظهور حضرت مهدی علیه السّلام پر از ظلم و جور باشد، پس چگونه می توان انتظار داشت که قبل از ظهور، فساد از جامعه رخت بربندد؟ این دو مطلب چگونه باهم سازگارند: هم این که جهان پیش از ظهور، پر از ظلم و فساد باشد و هم این که پیش از ظهور، جامعه فاسد نباشد؟ آیا این تناقض نیست؟

واقعیّت این است که نه پر شدن جهان از فساد و نه خالی شدن جامعه از فساد، هیچ کدام شرط ظهور نیستند (دقّت شود) . نویسنده، اوّلی را قبول دارد و خود آن را مطرح کرده، ولی اشکالش در دومی است. ما نمی گوییم-و هیچ کس نمی تواند مدّعی شود-که فاسد بودن جامعه پیش از ظهور حضرت، امر مطلوبی است. هرگز چنین نیست، بلکه اهل حقّ و عدل باید تلاش همه جانبه خود را انجام دهند که تا حدّ امکان، جامعه از فساد پاک گردد. امّا بحث ما در این جا تعیین وظیفه و

ص: 370

تشخیص تکلیف نیست. بحث در این است که آیا شرط ظهور امام عصر علیه السّلام، پاکی جامعه از فساد است یا خیر. اوّلین پاسخ ما این است که این مدّعا با ادلّه نقلی سازگار نیست.

ثانیا از جهت عقلی هم این سخن صحیح نیست. ما عقلا نمی توانیم حکم کنیم که اگر فساد در جامعه ای رواج داشت، افراد آن جامعه عدالت را نخواهند پذیرفت. ممکن است آحاد جامعه چنان از ظلم و فساد به ستوه آیند که مشتاقانه خواهان و تشنه عدالت شوند، امّا خودشان نتوانند مجری عدالت و برانداز ظلم و فساد از جامعه باشند. این فرض کاملا معقول است و لازمه این که کسانی تشنه عدالت و خواهان پاکی از فساد باشند، این نیست که خودشان هم قادر به اجرای این مقاصد باشند. علاوه بر این-با توجّه به آن چه قبلا به طور مبسوط گذشت- امام عصر علیه السّلام با ظهورشان در قدم اوّل، بسیاری از مردم را به دست خود تشنه عدالت خواهند نمود. یکی از آثار کامل شدن عقول انسانها، قطعا عدالت طلبی است و بنابراین هیچ لزومی ندارد که عموم مردم پیش از ظهور این رهبر معصوم الهی، عدالت خواه و یا اهل عدالت باشند.

این نکته هم فراموش نشود که قیام امام مهدی علیه السّلام از این جهت با وضعیّت سایر امامان علیهم السّلام کاملا متفاوت است. هیچ یک از امامان گذشته مسؤولیّت و مأموریّتی شبیه به رسالت الهی آخرین حجّت خدا در زمین، نداشته اند. آنها هیچ کدام وظیفه نداشته اند به طور کامل، چهره زمین را از ظلم و فساد بزدایند. کسی که چنین مأموریّتی دارد، برنامه خود را علی رغم کراهت کافران و مشرکان و فاسدان پیش خواهد برد و این همان برنامه الهی است که خداوند در وصفش فرمود:

وَ اَللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ اَلْکافِرُونَ .(1)

و خداوند نور خود را کامل می گرداند هرچند که کافران از این کار کراهت داشته باشند. 8.

ص: 371

نکته دیگر این که هرچند اگر گفتمان جامعه بشری به گفتمان عدالت تبدیل شود، زمینه برای پذیرش دولت عدالت فراهم می شود و کسانی که از تحقّق عدالت حقیقی گفتگو می کنند، به مقصود خود می رسند، امّا نمی توان گفت شرط لازم برای ظهور دولت عدل جهانی، این است که بشریّت، به چنین گفتمانی روی آورد.

ائمّه علیهم السّلام تابع ضابطه خاصّی بوده باشد، این ضابطه، قابل سرایت به ظهور حضرت مهدی علیه السّلام نیست.

پادشاه ما بر قلّه کوه، منتظر رسیدن ماست. این نفس آلوده ماست که مانع حضور دوست است. این اراده و همّت شیعیان است که باید محیط را برای حضور خورشید معطّر کند. این ماییم که باید ظهور کنیم، این ماییم که باید انسانیّت و استعداد و علم خود را شکوفا کنیم وگرنه خداوند متعال «فیّاض علی الاطلاق» است و هیچ گاه نعمت خود را از بندگان صالحش دریغ نمی کند و امام نیز بی صبرانه منتظر ظهور دولت کریمه در سایه شیعیان و دوستان خویش است. پس ظهور، مشکل فاعلی ندارد بلکه مشکل قابلی دارد و این مشکل باید از جانب قابل که شیعیان هستند، حل شود.(1)

. . . نظریّه اختیاری بودن ظهور می گوید: این شیعیان نیستند که منتظرند بلکه منتظر واقعی امام علیه السّلام است که در انتظار شیعیان و شکوفایی تمامی استعدادهای آنها به سرمی برند. این نظریّه می گوید: این امام نیست که باید ظهور پیدا کند بلکه این قدرت و همّت شیعیان است که باید ظهور کند. این نظریّه غایب اصلی را امام علیه السّلام نمی داند بلکه این یاران و زمینه سازان ظهورند که غایب هستند. این نکات بازی با الفاظ نیست.(2)

نویسنده از این که مطابق روایات وقتی برای ظهور امام عصر علیه السّلام معیّن نشده، در جهت تأیید نظریّه خویش استفاده نموده است:

وقت ظهور بستگی به عوامل و زمینه های ظهور دارد. تعجیل و تأخیر در تحقّق مقدّمات ظهور باعث تعجیل و تأخیر در وقت ظهور است. این اختیار و همّت شیعیان است که باید برای ظهور وقت تعیین کند.(3)

برخی از اندیشمندان هم شبیه این نظریّه را با این عبارات بیان کرده اند:

شاید یکی از نکات در بحث غیبت امام زمان علیه السّلام این باشد که خداوند می فرماید: من کار خودم را کرده ام و آن الگوی کامل را آفریده ام، زنده و آماده، حالا نوبت شما [مردم]است که کار خودتان را بکنید.

طبق این بیان، خداوند کار خود را انجام داده و این ما هستیم که باید بقیّه کارها 1.

ص: 374

را انجام بدهیم و ظهور را تحقّق بخشیم. این گفتار، تکرار همان مدّعای «نظریّه اختیاری بودن ظهور» است، هرچند که تحت این عنوان مطرح نکرده اند.

امّا نویسنده مقاله پس از طرح نظریّه خود، ادلّه ای را برای اثبات آن ذکر می کند که چون در مباحث گذشته، اهمّ آنها را نقد و بررسی کرده ایم، در این جا نیازی به طرح و نقد آنها نمی بینیم. لذا به ایراد یک حقیقت اساسی در این مورد اکتفا می کنیم.

نکته ای که در روشن شدن نقاط ضعف این نظریّه و نیز در تبیین اصل اعتقاد به ظهور امام عصر علیه السّلام بسیار مفید و ضروری است، این حقیقت می باشد که ظهور آن حضرت هم کار «خدا» ست و هم یک کار «خدایی» . تا این جا در بخش دوم و سوم کتاب به مناسبت بحث، اشاراتی به هر دو موضوع داشته ایم. اکنون به تکمیل و جمع بندی بحث می پردازیم.

این، تأثیری در آن ندارد. پس هم اصل ظهور و هم وقت آن تنها و تنها به اراده و مشیّت خدای متعال بستگی دارد، به علاوه در جای خود درباره «بداءپذیر» بودن زمان ظهور بحث کافی و مستدل صورت گرفته است.(1)

نتیجه بحث این است که متناسب با اعمال اختیاری بندگان، خداوند ممکن است در زمان ظهور امام عصر علیه السّلام تعجیل یا تأخیر نماید، ولی به هرحال تنها عامل تعیین کننده اصل ظهور و زمان آن فقط و فقط اراده الهی است. بعضی تصوّر کرده اند که اراده خداوند صرفا به صورت یک قضیّه شرطیّه است، مانند این که: «اگر مردم با اعمال خود نشان دهند که طالب ظهور امام زمان علیه السّلام هستند، حضرت ظهور خواهند کرد.» و یا این که: «اگر یاران کافی برای امام علیه السّلام فراهم شوند، ظهور می کنند.» اینان علاوه بر این قضایای شرطیّه هیچ گونه اراده و مشیّتی در امر ظهور حضرت، برای خداوند قائل نیستند.

امّا این تلقّی نادرست، معلول عدم فهم صحیح از معنای اراده و مشیّت الهی است. درست است که در مورد خواست خدای متعال می توانیم برخی از قضایای شرطیّه را-البتّه اگر صحیح باشند-به کار ببریم، امّا نباید تصوّر شود که اراده الهی این است که یکسری قضایای شرطیّه را قرارداد نماید. در بحث از اراده و مشیّت خداوند مطرح می شود که دو نوع اراده برای ذات مقدّس پروردگار وجود دارد: تشریعی و تکوینی. اراده تشریعی به طور خلاصه همان امر یا نهی خداست که به افعال اختیاری بندگان تعلّق می گیرد و اراده تکوینی هم عبارت است از ایجاد خداوند که ربطی به اختیار بندگان ندارد.

در مورد اصل ظهور امام عصر علیه السّلام و زمان آن-اگر بخواهیم به طور دقیق سخن بگوییم-می توان گفت که: زمان ظهور به اراده تکوینی حقّ متعال تعیین و تقدیر می شود، سپس فرمان ظهور از جانب خداوند به امام زمان علیه السّلام صادر می گردد که این امر و فرمان الهی خود، مصداق اراده تشریعی پروردگار است. بنابراین اصل ظهور را امام علیه السّلام انجام می دهند، ولی در این کار، تابع محض اراده خداوند هستند. .

ص: 376

به این ترتیب در اصل و وقت ظهور حضرت، هردو نوع اراده الهی به طور خاصّ و معیّن دخالت دارد و چون امام علیه السّلام مطیع محض خدای متعال می باشند، لذا می گوییم: هم خود ظهور و هم زمان آن فقط به اراده خداوند واقع می شود.

با این توضیحات روشن می شود که آن چه نویسنده «نظریّه اختیاری بودن ظهور» مطرح کرده، کلاّ برخلاف تعالیم دین و صرفا براساس یک تشبیه و استحسان بدون دلیل می باشد. اگر کسی بخواهد بر مبانی کتاب و سنّت و عقل بیندیشد، هیچ یک از مدّعیات آن نظریّه را نمی تواند بپذیرد. بررسی و نقد تک تک عبارات نویسنده برای خوانندگان باحوصله ای که سیر مباحث کتاب را تا این جا دنبال کرده اند، ضرورتی ندارد. لذا به خاطر پرهیز از ملال آوری به تکرار مکرّرات نمی پردازیم.

این موفقیّت، یک کار الهی و خدایی تلقّی می گردد. در صورت دوم هرچند خود فرد زحمت کشیده و تلاش کرده، امّا خودش می داند که اگر قرار بود صرفا همان تلاش ها در نتیجه کنکورش مؤثّر باشد، هرگز در آن رشته ای که قبول شده، پذیرفته نمی شد. در این حالت می توان گفت که نتیجه کار، معلول زحمت خود او نبوده است. لذا اگر کسی به او بگوید که: «قبول شدن در این رشته بسیار مهم، کار خود تو نبود» ، این سخن کاملا صحیح و مطابق با واقع است، امّا در عین حال، نفی اختیاری بودن عملی که خودش انجام داده را نمی کند (دقّت شود).

به طور کلّی در کارهای خدایی، نتیجه کار را باید به حساب خداوند گذاشت نه بنده، هرچند که نفی اختیاری بودن کار از آن بنده هم نمی شود.

یکی از بهترین نمونه های این امر، آیاتی از قرآن است که پس از غلبه لشکر مسلمانان بر مشرکان در جنگ بدر، بر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم نازل شد. یکی از آنها این آیه شریفه است:

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اَللّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اَللّهَ رَمی.(1)

پس شما ایشان را نکشتید بلکه خداوند آنها را کشت و آن هنگامی که پرتاب نمودی، تو پرتاب نکردی بلکه خداوند پرتاب نمود.

در این آیه، کشتن از مؤمنان و پرتاب کردن از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم نفی شده است، با این که مؤمنان در جنگ با مشرکان درگیر شدند، جنگیدند و دشمن را با دست خود کشتند. همچنین پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم با دست خود و به صورت اختیاری مشتی سنگریزه را به سوی دشمن پرتاب نمودند. با این وجود چرا این کارها از مؤمنان و از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم نفی شده است؟ نکته در خدایی بودن این کارهاست. جایی که کشتن از مؤمنان نفی شده، مقصود این است که آنها روی حساب های عادی بشری، قدرت کشتن مشرکان را در جنگ بدر نداشتند و اگر چنین توفیقی یافتند، فقط به لطف امدادهای غیبی الهی بود. به همین دلیل «کشتن» از آنها نفی شده و به خداوند نسبت داده شده است. پس با وجود اختیاری بودن عمل کشتن توسّط 7.

ص: 378

مؤمنان در جنگ بدر، چون اثر عمل ایشان قابل مقایسه با کارهای عادی بشری نبود و خداوند با لشکریان غیبی خود، آنها را قادر به کشتن مشرکان فرمود، کشتن از مسلمانان نفی شده است.(1)

همچنین پرتاب کردن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم در آیه 17 سوره انفال، اشاره است به آن چه در جنگ بدر اتّفاق افتاد. مطابق فرمایش امیر المؤمنین علیه السّلام، ایشان به امر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم مشتی سنگریزه به دست حضرت دادند و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم آنها را به سوی صورتهای مشرکان پرتاب نمودند. در اثر همین عمل، گروه زیادی از افراد دشمن به هلاکت رسیدند، در حالی که پرتاب چند سنگریزه براساس حساب های معمولی چنین اثری ندارد. پس این هم یک کار خدایی بود، چون خداوند اثر خاصّی در آن پرتاب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم قرار داد که در پرتاب های عادی بشری چنین اثری وجود ندارد. در حدیث منقول از امیر المؤمنین علیه السّلام تصریح شده است که هر یک از آن سنگریزه ها را هزار فرشته همراهی می کردند که از سوی خداوند متعال برای یاری رساندن به مؤمنان مأموریّت یافته بودند.(2) به همین جهت است که رمی (پرتاب کردن) در آیه سوره انفال از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم نفی شده و به خداوند نسبت داده شده است.

پس در کارهای خدایی، بشر کار خود را انجام می دهد و اختیار او هم در آن کاملا دخالت دارد، امّا اثر و نتیجه کار به صورتی است که می توان فهمید اگر فقط بنابر قدرت عادی بشری بود، علی القاعده چنین اثر و نتیجه ای در پی نمی آمد. این است که در عین دخالت داشتن بشر و اختیار او، این نوع کارها را کارهای بشری نمی دانیم، بلکه آنها را «خدایی» می نامیم.

حال که منظور از «خدایی» بودن یک کار روشن شد، می توانیم تصدیق کنیم که با توجّه به آن چه در طیّ مباحث گذشته مطرح شد، ظهور امام عصر علیه السّلام قطعا یک 6.

ص: 379

کار خدایی است نه بشری. تحقّق آن وعده هایی که خدای متعال، در پی ظهور آن حضرت اعلان فرموده، کار هیچ بشر عادی بر روال معمولی و طبیعی نیست. به همین جهت می بینیم که خداوند در آیات شریفه قرآن آن چه را که به دست مبارک حضرت مهدی علیه السّلام انجام می شود به خود نسبت داده است. به عنوان نمونه:

وَعَدَ اَللّهُ اَلَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی اَلْأَرْضِ کَمَا اِسْتَخْلَفَ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ اَلَّذِی اِرْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً. . . .(1)

خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، وعده فرموده است که آنها را در زمین خلافت دهد، چنان که (مؤمنان صالح از) گذشتگان را خلافت داد و امکان دینداری مطابق رضای خود را به آنها عطا فرماید و آنان را از ترس و هراس (خارج ساخته و) به امنیّت برساند. . . .

در این آیه شریفه «استخلاف» (خلافت دادن) و «تمکین دین پسندیده» و «تبدیل خوف به امنیّت» به خدای متعال نسبت داده شده، با این که همه این کارها به دست امام زمان علیه السّلام و یاری یاران ایشان انجام می پذیرد. همچنین:

هُوَ اَلَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ اَلْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی اَلدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ اَلْمُشْرِکُونَ.(2)

او (خداوند) آن کسی است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا او را بر همه آیین ها پیروز گرداند، هرچند مشرکان از این امر کراهت داشته باشند.

در این آیه شریفه پیروزی دین اسلام بر همه آیین ها صراحتا به خدای متعال نسبت داده شده، با این که این غلبه به دست وجود مقدّس امام علیه السّلام و با جنگ و خونریزی و فداکاری یاران ایشان، انجام می پذیرد. 9.

ص: 380

نباید غافل بود که در عین حال، این امر در ضرورت انجام وظایفی که بر عهده شیعیان گذاشته شده، هیچ گونه تأثیر منفی نمی گذارد. بلکه اگر به عمق بحث توجّه شود، تأثیر مثبت عمیقی در این راستا دارد. اگر ما ظهور امام زمان علیه السّلام را یک کار بشری بدانیم-که طرّاحی و برنامه ریزی و اجرای آن بر عهده مردم باشد-آن گاه در صورت فراهم نبودن شرایط عادی و طبیعی برای قیام آن حضرت (اعم از عدم آمادگی مردم جهان و نبود امکانات و فقدان سازوکارهای لازم بشری) یأس و ناامیدی عمیقی بر دلهای شیعیان سایه می افکند و شعله های انتظار فرج در جان ایشان به خاموشی و تاریکی می گراید.

امّا اگر فراهم نبودن مقدّمات عادی بشری را شرط ضروری ظهور منجی عالم ندانیم، هیچ گاه و در هیچ زمانی به ورطه دلسردی و یأس از تحقّق آن در نمی غلتیم؛ بلکه همواره وعده های خداوند در مورد انجام قیام بزرگ الهی، هر لحظه اعتقادمان را به وقوع آن راسخ تر و امیدمان را ریشه دارتر می سازد.

قرآن کریم نمونه هایی از پیروزی قیام های الهی را مطرح نموده تا مؤمنان به خداوند، تحقّق آن وعده ها را عملی بشمارند و به سبب فراهم نبودن زمینه های عادی پیروزی، دلسرد و ناامید نگردند. پیروزی لشکر اسلام در جنگ بدر یکی از بارزترین این نمونه هاست (که در گذشته درباره آن مطالبی بیان شد) .

نمونه دیگر قرآن کریم در این زمینه در ماجرای پیروز شدن لشکر «طالوت» -فرمانده برگزیده الهی-بر سپاهیان «جالوت» مطرح شده است(1). به صریح قرآن، مؤمنانی که هیچ گونه مخالفتی با جناب طالوت نکردند، افراد «قلیلی» بودند که در احادیث تعداد آنها را دقیقا 313 نفر ذکر کرده اند.(2) قرآن از قول این تعداد قلیل نقل می کند که معتقد بودند:

کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اَللّهِ وَ اَللّهُ مَعَ اَلصّابِرِینَ.(3).

ص: 382

چه بسا گروه کم جمعیّتی که به اذن خداوند بر گروه پرشماری غلبه کرده اند و خداوند با صابران است.

این سخن، برخاسته از اعتقاد آنان بود به خدایی بودن پیروزی طالوت بر جالوت. و به همین خاطر نیز، کمی تعداد اهل حق را مانع پیروزی بر جمعیّت فراوان اهل باطل نمی دانستند. در عمل هم این پیروزی به صورت معجزه آسایی تحقّق پذیرفت و حضرت داود علیه السّلام با پرتاب سنگی جالوت را که سرتاپا غرق در سلاح و زره بود، از پا درآورد و به این وسیله لشکریان او شکست خوردند و از هم پاشیدند.(1)

نکته ای که از ذکر این داستان و ماجرای جنگ بدر و امثال آن استفاده می شود آن است که اگر خداوند وقوع امری را اراده فرماید-بدون آن که نقش بشر در این بین نادیده گرفته شود-آن امر بالاخره تحقّق می پذیرد و فراهم نبودن زمینه های عادی و طبیعی، مانعی در مسیر وقوع اراده الهی نخواهد شد. اگر کاری الهی باشد، آماده نبودن شرایط و زمینه های طبیعی انجام آن-از جمله کم بودن جمعیّت اهل حقّ و ایمان-مانعی در راه تحقّق آن به شمار نمی آید و این همان نتیجه مهمّی است که از مباحث فعلی به دست می آید.

این عقیده چیزی نیست جز همین که پیروزی قیام آن حضرت را کاری خدایی می دانند و معتقدند که اگر خداوند اراده فرماید، زمینه های غیرعادی و غیربشری آن را چنان فراهم می سازد که همه نواقص بشری آن جبران گردد.

پس می بینیم که اعتقاد به الهی بودن قیام حضرت مهدی علیه السّلام، در امیدواری و تلاش پی گیر اهل حق و تکاپوی دمادم مؤمنان-برای انجام وظایفشان در زمان غیبت-چه تأثیر ژرفی دارد. به خاطر همین عقیده است که منتظران واقعی آن امام علیه السّلام به هیچ بهانه ای خود را مجاز نمی دانند در زمان پنهانی امامشان سنگرهای دفاع از حریم و هویّت تشیّع را خالی یا ضعیف کنند، بلکه پشت کردن به دشمنان آیین حق را برای خود، گناه کبیره می شمارند. الگوی عمل منتظران ظهور در زمان غیبت، آیات شریفه ذیل است که در ضمن بیان ماجرای جنگ بدر بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و سلم نازل گردیده است:

یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِذا لَقِیتُمُ اَلَّذِینَ کَفَرُوا زَحْفاً فَلا تُوَلُّوهُمُ اَلْأَدْبارَ* وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلاّ مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلی فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اَللّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ اَلْمَصِیرُ.(1)

ای کسانی که ایمان آورده اید، هنگامی که با کثرت جمعیّت کافران مواجه شدید، به آنان پشت نکنید (از آنان روی برنگردانید) *و هرکس به آنان پشت کند رو به سوی غضب الهی آورده و جایگاهش جهنّم است-و چه بد عاقبتی است [جهنّم]-مگر آن که پشت کردن به کفّار به خاطر تغییر در شیوه جنگ یا پیوستن به گروه دیگری (از مبارزان اهل حق در جبهه دیگر) باشد.

به این ترتیب شیعه امام عصر علیه السّلام در زمان غیبت، خود را مکلّف می شمارد با کسانی که دین و امام او را آماج حملات خود قرار داده اند، مبارزه نماید و گریزان، به آنان پشت نکند و میدان مبارزه و جهاد را خالی نسازد. چنین کسی تنها در صورتی جبهه ای را خالی می کند که بخواهد در جبهه دیگری با دشمن بجنگد یا آن که شیوه جنگی خود را تغییر بدهد. این گونه، منتظران ظهور همواره سنگرهای 6.

ص: 384

مبارزه با دشمنان دین و تشیّع را پر و قدرتمند نگه می دارند و اجازه نمی دهند که مخالفان امام عصر علیه السّلام از غیبت ایشان سوء استفاده کرده و دین و ایمان مردم مسلمان را مورد حمله و آسیب خود قرار دهند. این شیعیان مبارز در گرما گرم قتال با دشمنان دین، در هر لحظه چشم انتظار صدور اذن خداوند برای ظهور مولایشان هستند و از جان و دل اعتقاد دارند که شرط لازم برای ظهور منجی عالم، پیروزی آنان بر لشکر کفّار نیست، بلکه مهم، انجام وظیفه و ادای تکلیفی است که خدا و امام زمان علیه السّلام از آنان خواسته اند.

براساس این عقیده، ما شیعیان موظّف هستیم که-تا آن جا که در توان داریم و با رعایت ضوابط و چارچوب های شرعی-تکالیف خویش را به طور کامل به انجام رسانیم، امّا در عین حال این انجام وظیفه را شرط لازم ظهور امام عصر علیه السّلام نشماریم، بلکه آن را مصداقی از فضل الهی تلقّی کنیم که در هر لحظه و زمانی می توان به آن امیدوار بود. بنابراین به هیچ وجه نمی توان اندک بودن جمعیّت منتظران ظهور و فراهم نبودن سازوکارهای بشری آن را مانع تحقّقش دانست. این همان عقیده ای است که از تک تک ما در هر لحظه، یک منتظر واقعی و تلاشگر می سازد، منتظری که به ظلم های جاری در دنیای معاصر تن نمی دهد و در کوران مبارزه با دشمنان دین همواره دست به دعا بلند می کند و از درگاه ایزد منّان، لطف و فضل خاصّ او را برای تعجیل در فرج مولایش طلب می نماید.

است که انسان منتظر در زمان پنهانی امامش بر عهده دارد. بنابراین دعا بر تعجیل فرج نیز (که از کارسازترین اعمال برای جلو افتادن ظهور امام عصر علیه السّلام به شمار می آید(1)) منوط و مشروط به این است که اهل دعا از سر سوز و به خاطر دارا بودن درد دین، اهل تلاش و عمل و جهاد با دشمنان تشیّع و امام زمان علیه السّلام نیز باشند.

نتیجه این که اعتقاد به خدایی بودن امر ظهور امام عصر علیه السّلام-به معنایی که بیان آن گذشت-نه تنها تأثیر منفی بر تلاش و کوشش های منتظران ظهور در زمان غیبت ندارد، بلکه تأثیرات ژرف و عمیقی در ایجاد انگیزه و امید در دلهای مؤمنان می گذارد و هرگونه یأس و سستی را از قلوب ایشان می زداید و نور امید به تعجیل فرج را روشن و تابناک نگه می دارد، هرچند شرایط بر مبنای حسابهای بشری و عادی ناامیدکننده باشد.

ازاین رو ما نباید از فضل الهی در هیچ لحظه و زمانی ناامید باشیم. چه بسا خداوند در اوج ناامیدی، فرج موعود خود را-که فرج همه مؤمنان است-تقدیر و اصلاح فرماید.

در پایان خداوند را به آبروی مادر بزرگوار و عزیز امام عصر علیه السّلام شاهزاده خانم -حضرت نرجس خاتون سلام اللّه علیها-می خوانیم تا در ظهور فرزندش تعجیل فرماید و دلهای خاندان عصمت و طهارت را به این وسیله شاد گرداند و چشمان گناهکار ما مصیبت زدگان غیبت را هرچه زودتر به جمال دل آرایش روشن سازد.

آمین ربّ العالمین .

ص: 386

14-التحصین، ابن فهد حلّی، قم: مدرسه امام مهدی (عج) ، 1406قمری.

15-التفسیر، ابو نضر محمّد بن مسعود بن عیّاش سمرقندی، تهران: المکتبة العلمیة الاسلامیه،1380 قمری.

16-تفسیر فرات الکوفی، ابی القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی، بیروت: مؤسسه النعمان،1412 قمری.

17-تفسیر القمی، ابو الحسن علی بن ابراهیم قمی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412 قمری.

18-تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، شیخ محمّد بن محمّد رضا قمی مشهدی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1367 شمسی.

19-تفسیر نور الثقلین، عبد علی بن جمعه العروسی الحویزی، قم: المطبعة العلمیه،1382 قمری.

20-تنقیح المقال فی علم الرجال، عبد اللّه الممقانی، نجف اشرف: المطبعة المرتضویة، 1350 قمری.

21-التوحید، شیخ صدوق، بیروت: دار المعرفة.

22-ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، قم: انتشارات اخلاق، 1377 شمسی.

23-جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، سیّد بن طاووس، تهران: آفاق، 1371 شمسی.

24- جنة المأوی، (قسمتی از ج 53 بحار الانوار) ، میرزا حسین نوری، تهران: انتشارات کتابفروشی اسلامیه، 1398 قمری.

25-چشم به راه مهدی، جمعی از نویسندگان مجله حوزه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1375 شمسی.

26-الخرائج و الجرائح، قطب الدین راوندی، قم: مؤسسة الامام المهدی، 1409 قمری.

27-الخصال، شیخ صدوق، قم: جامعه مدرّسین حوزه علمیه، 1414 قمری.

28-دادگستر جهان، ابراهیم امینی، قم: دار الفکر،1352 شمسی.

29-دار السلام، شیخ محمود عراقی میثمی، قم: ایران نگین، 1380 شمسی.

30-در انتظار موعود، ابراهیم شفیعی سروستانی، مؤسسه فرهنگی موعود، 1376 شمسی.

31-دلائل الامامه، محمّد بن جریر طبری، قم: دار الذخائر للمطبوعات.

32-رجعت یا دولت کریمه ی خاندان وحی، محمد خادمی شیرازی، تهران: مؤسسه نشر و تبلیغ، 1365 شمسی.

33-روزگار رهایی (ترجمه یوم الخلاص) ، کامل سلیمان (ترجمه علی اکبر مهدی پور) ، تهران: آفاق، 1371 شمسی.

34-زندگی و شخصیت شیخ انصاری، مرتضی انصاری، تهران:1361 شمسی.

35-سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، محمّد بن یوسف الصالحی الشامی، قاهره: احیاء التراث الاسلامی، 1392 قمری.

ص: 388

36-سلسله مؤلفات شیخ مفید، ج 7 بیروت: دار المفید، 1414 قمری.

37-سلوک منتظران، سید محمّد بنی هاشمی، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، 1382 شمسی.

38-شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، قم: کتابخانه آیة اللّه مرعشی،1404 قمری.

39-العبقری الحسان ج 2، شیخ علی اکبر نهاوندی، تهران: کتابفروشی دبستانی، 1363 قمری.

40-عیون اخبار الرضا علیه السّلام، شیخ صدوق، تهران: انتشارات جهان.

41-الغیبة، ابن ابی زینب محمّد بن ابراهیم نعمانی، تهران: مکتبة الصدوق.

42-الغیبة، شیخ طوسی، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1417 قمری.

43-فرهنگ نوین، سید مصطفی طباطبایی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، 1358 شمسی.

44-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، زمستان 1380، شماره 2.

45-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، بهار 1381، شماره 3.

46-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، تابستان 1381، شماره 4.

47-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، پاییز 1381، شماره 5.

48-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، زمستان 1381، شماره 6.

49-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، تابستان و پاییز 1382، شماره 8 و 9.

50-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، زمستان 1382، شماره 10.

51-فصلنامه انتظار، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج) ، بهار و تابستان 1383، شماره 11 و 12.

52-فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت علیهم السّلام، قم: تابستان 1383، شماره 38.

53-الکافی، محمّد بن یعقوب کلینی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1348 شمسی.

54-کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن قولویه قمی، قم: نشر الفقاهه، 1417 قمری.

55-کشف المحجّة لثمرة المهجه، سیّد بن طاووس، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1412 قمری.

56-کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، علامه حلّی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1399 قمری.

57-کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، تهران: دار الکتب الاسلامیه،1395 قمری.

58-کمال هستی در عصر ظهور، محمد باقر علم الهدی (ترجمه: دکتر جلال برنجیان) ، تهران: میقات، 1378 شمسی.

59-گفتمان مهدویت، ابراهیم امینی و دیگران، قم: مؤسسه فرهنگی انتظار نور، 1380 شمسی.

60-گوهر قدسی معرفت، سیّد محمّد بنی هاشمی، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، 1378 شمسی.

ص: 389

61-لسان العرب، ابن منظور، بیروت: دار صادر، 2000 میلادی.

62-اللهوف علی قتلی الطفوف، سید بن طاووس، تهران: انتشارات جهان، 1348 شمسی.

63-ماهنامه موعود، مؤسسه موعود، آبان 1383، شماره 48.

64-ماهنامه موعود، مؤسسه موعود، آذر و دی 1383، شماره 49.

65-ماهنامه موعود، مؤسسه موعود، بهمن 1383، شماره 50.

66-ماهنامه موعود، مؤسسه موعود، اسفند 1383، شماره 51.

67-ماهنامه موعود، مؤسسه موعود، خرداد 1384، شماره 53.

68-مدارا و مدیریت، عبد الکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، 1376 شمسی.

69-مرآة العقول، محمد باقر مجلسی، تهران: دار الکتب الاسلامیه،1369 شمسی.

70-مشکاة الانوار، ابو الفضل علی بن حسن طبرسی، نجف: کتابخانه حیدریه، 1385 قمری.

71-معانی الاخبار، شیخ صدوق، بیروت: دار المعرفه، 1399 قمری.

72-المعجم الوسیط، ابراهیم مصطفی و. . . ، استانبول: المکتبة الاسلامیه، 1392 قمری.

73-معرفت امام عصر علیه السّلام، سیّد محمّد بنی هاشمی، تهران: نیک معارف، 1383 شمسی.

74-مقدّمة فی اصول الدین (جلد اوّل منهاح الصالحین) ، آیة اللّه وحید خراسانی، مدرسة الامام باقر العلوم.

75-مکارم الاخلاق، حسن بن فضل طبرسی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1392 قمری.

76-مکیال المکارم، سیّد محمّد تقی موسوی اصفهانی، قم: المطبعة العلمیه، 1397 قمری.

77-مناهج البیان، ج 3، محمّد باقر ملکی میانجی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374 شمسی.

78-نجم الثاقب، میرزا حسین نوری، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران،1377 شمسی.

79-النکت الاعتقادیة، شیخ مفید، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 قمری.

80-نوید امن و امان، لطف اللّه صافی گلپایگانی، قم: انتشارات حضرت معصومه، 1375 شمسی.

81-نهج البلاغه، ترجمه علی اصغر فقیهی، تهران: انتشارات صبا،1379 شمسی.

82-نهج البلاغه، صبحی صالح، بیروت: 1387 قمری.

ص: 390

سایر آثار مؤلّف

1-معرفت امام عصر علیه السّلام

2-گوهر قدسی معرفت

3-آفتاب در غربت

4-سلوک منتظران

5-پیمان غدیر (بیعت با مهدی علیه السّلام)

6-در ضیافت ضریح

7-آشنای غریب (خلاصه کتاب آفتاب در غربت)

8-شمیم آشنایی (خلاصه کتاب معرفت امام عصر علیه السّلام)

ص: 391